نتایج دوازدهمین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی تل آجری، پارسه تخت جمشید

محوطه باستانی معروف به تَل آجری در فاصله 3 کیلومتری شمال غربی تخت جمشید در محل معروف به باغ فیروزی قرار دارد.

موقعیت جغرافیایی این محوطه به طول و عرض جغرافیایی (39 R 068 16 41/UTM 33 13 37.0) و ابعاد آن 30 در 40 متر است. تپه‌ای باستانی به ارتفاع 3 متر از سطح زمین‌های اطراف که در حریم درجه 1 تخت جمشید واقع‌شده است. این محوطه باستانی در تاریخ 17/3/ 1385 با شماره 15530 در فهرست میراث ملّی کشور به ثبت رسید.

درنتیجه دوازده فصل کاوش‌های باستان‌شناسی هیات مشترک ایرانی- ایتالیائی در پارسه تخت جمشید (1390-1401) در چارچوب پروژه «از کاخ تا شهر» چشم اندازی نو از کهن‌ترین شهر پارسی ایران باستان گشوده شد. این افق تازه: کشف دروازه شهر پارسه است. ساختمانی با جهت شمال غربی- جنوب شرقی است اما حدود 20 درجه از محور شرقی- غربی انحراف دارد. این بنا ابعادی برابر با 06/29 متر (شمال شرق- جنوب غرب) ×07/39 متر (شمال غرب- جنوب شرق) داشته و از دیواری ستبری به عرض 47/10 متر تشکیل‌شده که فضایی داخلی به ابعاد 00/8 متر عرض و 33/14 متر طول را احاطه می‌کند؛ مسیر دسترسی به این اتاق از طریق دو راهرو به عرض 63/4 و طول 24/12 امکان‌پذیر بوده است. با کشف کتیبه‌های میخی بابلی و ایلامی و با توجه به کارکرد بنا مشخص شد که این بنا یک دروازه یادمانی بوده است.

این دروازه باشکوه، در مقیاس وسیع‌تری طرح دروازه معروف ایشتار (حدود 580 پیش از میلاد) را تکرار می‌کند که پیش از ساخت تختگاه تخت جمشید در دوره یکی از دو پادشاه نخستین پارسیان بناشده است. به‌احتمال هدف از ساخت این دروازه برای نشان دادن فتح شهر بابل در سال 539 پیش از میلاد در دوره کوروش بزرگ بوده است. این بنا به‌طور کامل از آجر و خشت ساخته‌شده است: نمای سرتاسر دیوارها با آجرهای لعاب‌دار تزئین شده است. تزئین بخش پائین دیوارها دارای نقوش هندسی و گل است. آجرهای لعاب‌دار متعدد مکشوفه از آوارهای بنا نشان می‌دهد سرتاسر سطوح دیوارها با نقوش حیوانات اسطوره‌های گاو نر و حیوان ترکیبی موشخوشو تزئین شده بود. این بنای تاریخی امکان دسترسی به یک باغ سلطنتی (پردیس) را فراهم می‌کرد که شامل یک کاخ بزرگ بوده و اکنون ویرانه‌های آن در محوطه فیروزی 5 موجود است. این دروازه یادمانی در دوره هخامنشی متروک شد، سپس در اثر زمین‌لرزه‌ای بزرگ تخریب و در دوره‌های بعد دیوارهای آن به غارت رفت.

پارسِ شکوهمندترین شهر ایران باستان دارای دروازه‌ای زیبا هم‌طراز با دروازه بابل بوده است. این دروازه در کهن‌ترین بخش شهر در فاصله سه کیلومتری غرب کاخ‌های تخت جمشید واقع است. کیفیت ساخت هنری، حجم، ابعاد فنی و روش ساخت بنا برابر با دروازه ایشتار بابل فاخر است. این دروازه در مسیر کاخ‌ها و بناهای سلطنتی بخش کهن شهر در همان آغاز عصر هخامنشی بنا شد.

این دروازه با آجر و خشت بناشده است و سرتاسر نمای آن با آجرهای لعاب‌دار رنگین مزیّن بوده است. آسمانه‌ای آبی سرتاسر پهنه دیوارهای آن را مزیّن ساخته بود که در این زمینه، گل‌های زیبای لوتوس و هیئت‌رئیسه‌های ترکیبی حیوانی درخشش و شکوه تشریفات ورود به زیباترین شهر جهان باستان را صدچندان افزون کرده بود. مفاهیم هنری بکار رفته در موضوع این پَنل ها، بُن مایه‌های هندسی، گیاهی و حیوانی با ترکیبی از تنوّع نمادهای مشروع قدرت الهام گرفته از آفرینش اسطوره‌های کهن بین‌النهرینی به‌ویژه ایزد مَردوک بوده است.

با فتح بابل در سال 539 ق.م، نخستین پادشاهان عصر هخامنشی بخش مهم نمادهای اسطوره‌ای سرزمین بابل را به پارس انتقال دادند. سَمبل هایی نظیر نماد ایزد مَرودک معروف به موتیف موشخوشو بخش عمده ای از تزئینات معماری بنای این دروازه را تشکیل می‌داده است. کوروش بزرگ در مُهر استوانه‌ای معروفش پیروزی و مشروعیت قدرت خود را در بابل مدیون این ایزد می‌پندارد. کشف این سَمبل اسطوره‌ای کهن در شهر پارسه تخت جمشید از شگفت‌انگیزترین کشفیات باستان‌شناسی اخیر دوره هخامنشی در آسیا است.

این دستاورد بزرگ باستان‌شناسی حاصل 12 سال کاوش روشمند دریکی از مهم‌ترین محوطه‌های باستانی شهر پارسه معروف به تل آجری است. به‌رغم تخریب شدید این محوطه باستانی، کاوش‌های روشمند بکار رفته در شناسایی سازه‌های معماری و مستند نگاری دقیق یافته‌ها مسیر درک و تفسیر لایه‌نگاری روشن از ویرانه‌های باستانی بجای مانده این بنا را محقق ساخت. طراحی‌های فنی از نقش و نگاره‌ها و شناخت علمی فنون ساخت بنا امکان بازسازی نقش و نگاره‌ها، بازسازی شکل اصلی بنای این دروازه را در مقیاسی واقعی ممکن کرد. سرانجام، بازسازی‌های سه‌بعدی این بنا، روش تفسیر علمی و تحلیل مستند از ارزش‌های فرهنگی هنری یادمان دروازه‌ای باشکوه در پردیس فیروزی شهر پارسِ را فراهم آورد.

مهم‌ترین نتایج باستان‌شناسی این فصل از کاوش‌های باستان‌شناسی شناسایی فونداسیون دو برج بزرگ ضلع شمال شرقی و شمال غربی این دروازه تاریخی است. همچنین در این فصل، نمای بخش شمالی بنای دروازه به طول 30 متر نمایان شد. مهم‌تر اینکه، ایوان و کریدور شمالی بنا کاملاً آشکار شد.

در روند کاوش‌های این فصل، پلان این بنای تاریخی بیش‌ازپیش به‌صورت نسخه‌ای مشابه از دروازه ایشتار بابل ظاهر شد که در آن ویژگی‌های جدید و بدیعی مانند هسته‌ی خشت و گلی دیوارهای آجر پخته‌ نمایان شده است.

در کاوش‌های این فصل سه‌تکه‌ کتیبه‌ میخی به زبان‌های بابلی و ایلامی به همراه آجرهای لعاب‌دار برجسته متعلق به تابلوهایی با نقوش گل رزت، گاو نر و مار-اژدهای موشخوشو نماد ایزد مَردوک از بین‌النهرین باستان از این دروازه به دست آمد.

همچنین، بخشی از سازه معماری مرحله دوم استقراری شامل یک فوانداسیون متشکل از پاره‌آجرهای شکسته نمایان شد که در بخش کری دور شمالی قرار داشت.

فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی در جهت تهیه طرح جامع پلان حفاظت از سازه‌های معماری این بنای باشکوه در این فصل با مستند نگاری و مرمت سازه‌های مکشوفه به انجام رسید و بخش عمده‌ای از آجرها حفاظت شد.

این کاوش‌ها به‌صورت مشترک بین دانشگاه بولونیا با همکاری موسسه ایزمئو ایتالیا، پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، دانشگاه شیراز و با مدیریت و مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی انجام شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه تاریخی به سرپرستی مشترک علیرضا عسکری چاوردی از دانشگاه شیراز و پروفسور پی یر فرانچسکو کالیری از دانشگاه بولونیا از تاریخ 10/ 7/ 1400 لغایت 9/14/1401 به انجام رسید. این برنامه کاوش با مجوز شماره 40133345 مورخ 2/7/ 1401 از تاریخ 10/7/1401 لغایت 14/8/1401 و با تمدید آن به شماره 40133975 مورخ 10/8/1401 از تاریخ 15/8/ 1401 لغایت 30/ 8/ 1401 انجام شد.

$\"\"$