میراث آریا - دشت فیروزآباد در استان فارس به دلیل وجود اردشیر خوره، شهر گور، نخستین شهر ساسانی که به دست اردشیر پاپکان در حدود سال 220 میلادی ساخته‌شده، شهرت دارد و شناخته‌شده است.

پایگاه میراث جهانی منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس برای نخستین بار مطالعات زمین‌باستان‌شناسی دشت فیروزآباد را در سال 1401 انجام داد که نتایج این مطالعات در تبیین و شناخت چگونگی ساخت و مدیریت منابع دوره ساسانی در این دشت شایان توجه است.

فیروزآباد یک دشت میانکوهی بزرگ از سازه‌های زاگرس میانی است که در حدود 80 کیلومتری جنوب شیراز واقع‌ شده است. پژوهش‌های باستان‌شناسی در منطقه نشان از آن دارند که زیستگاه‌های انسانی در این دشت در دوره پیش‌ از تاریخ کم‌تراکم و پراکنده بوده‌اند، درحالی‌که در دوره آغاز ساسانی، دشت فیروزآباد شاهد تراکم جمعیتی بسیار بالا و زیستگاه‌های برنامه‌ریزی‌شده با کاربری اراضی وسیع بوده است.

به استناد منابع تاریخی، چشم‌انداز دشت فیروزآباد هم‌زمان با بنای شهر مدور ساسانی اردشیر خوره به شکلی بی‌سابقه تغییر بسیار گسترده‌ای داشته است، به‌عنوان‌مثال، گزارش‌ شده که مهندسان ساسانی برای مسکون کردن تمام دشت، باتلاق‌های منطقه را خشک کرده و مسیر رودخانه را تغییر داده‌اند. چنین برنامه‌ها و پروژه‌های بزرگی بخشی از سیاست فراگیر ساسانیان بوده و در قالب تاریخ فرهنگی ایران بحث و بررسی‌شده‌اند اما تاکنون مطالعات میان‌رشته‌ای باستان‌شناسی به این موضوع توجهی نداشت.

برای سنجش درست منابع تاریخی، پروژه‌ای طراحی شد تا با روش‌های پیشرفته میان‌رشته‌ای به چگونگی بهره‌برداری منابع زیستی و مدیریت دشت فیروزآباد پاسخ داده شود.

نتایج این پژوهش میان‌رشته‌ای قابل‌ملاحظه است: نخست این‌که دشت فیروزآباد پیش از بنای شهر ساسانی، چشم‌انداز طبیعی متفاوتی از امروز داشته است. رودخانه فیروزآباد احتمالاً دوشاخه فعال داشته و زمین‌های پیرامونی آن و نیز منطقه موسوم به خرقه و دشت کوچک لهراسپ زهکشی مناسبی نداشته‌اند. دوم این‌که بنای شهر ساسانی به‌تنهایی باعث تغییر چشم‌انداز منطقه نشده، بلکه عوامل محیطی مانند یک دوره خشکسالی کوتاه‌مدت در سده اول و دوم میلادی سبب خشک شدن بخشی از منابع آبی سطحی شده بوده و باتلاق‌های منطقه را که پیش‌تر منبع غذایی و منابع ارزشمندی برای زیستگاه‌های دوره پیش‌ از تاریخ بوده‌اند، در این دوره به محیطی نامطلوب و ناسالم برای زندگی انسان‌ها تبدیل‌ شده بود. سوم این‌که فرسایش خاک همواره عاملی محوری در اسکان انسان در دشت فیروزآباد بوده است، چنانکه فرسایش شدید کوهپایه‌ها در دوره پیش‌ از تاریخ مردم را به زیست در پهنه دشت در کنار باتلاق‌ها سوق داده بود و در دوره تاریخی خطر فرسایش ناشی از فعالیت‌های انسانی و باران‌های سنگین فصلی مهندسان ساسانی را بر آن داشته بود با روش‌های هوشمند زیستگاه‌ها را ایمن سازند.

چندین نمونه از این شاهکارهای معماری شهری در دشت فیروزآباد وجود دارد که به غنای میراث‌فرهنگی ایران می‌افزاید. همچنین دستاوردهای پروژه مطالعات زمین‌باستان‌شناسی دشت فیروزآباد در مرحله یکم نشان داد منطقه‌ای نظیر دشت فیروزآباد که از نظر باستان‌شناسی و تاریخ فرهنگی بسیار شناخته‌شده است، مطالعات زمین‌باستان‌شناسی می‌تواند چشم‌اندازی متفاوت از چگونگی مدیریت انسان در بهره‌برداری از منابع زیستی در دورهای مختلف سکونت در این دشت ارائه کند و این مطالعات به درک بهتر رابطه مدیریت منابع و چشم‌انداز فرهنگی این دشت در دوره‌های مختلف به‌ویژه دوره ساسانی کمک می‌کند.

دومین مرحله از پروژه مطالعات زمین‌باستان‌شناسی دشت فیروزآباد در سال 1402 با همکاری اداره کل پایگاه‌های میراث جهانی و ملّی معاونت میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور و استان فارس ادامه خواهد داشت.

انتهای پیام/

انتهای پیام/