ایوان بلند سمت قبله برای نمازگزاران به مثابه محراب و مانند ماکت بزرگ شدۀ یک محراب بود. نمازگزاران رو به آن ایوان به نماز می‌ایستادند.
شهرهای بزرگ از مصلی برخوردار بودند و در شهرهای کوچک‌تر و روستاها نمازهای جمعه و جماعات معمولا در مساجد یا زمین‌های باز برگزار می‌شد.
مشهد به لحاظ جایگاه والای مذهبی و جمعیت زیاد از گذشته‌های دور نهادهای مذهبی فراوان از قبیل مساجد، بقاع متبرکه و مدارس علوم دینی داشته اما مصلاها مکان‌های ویژه‌ای بودند که می‌توانستند قاطبه مردم را جهت اقامه نماز در صف‌های فشرده گرد هم آوردند. در برخی از شهرها مانند بخارا مصلی ها آنقدر وسیع بودند که علاوه بر ایوان چندین مناره در نقاط مختلف دور و نزدیک آن بر افراشته می‌شد تا صدای مکبٰر و امام جماعت را به گوش نمازگزاران برسانند.
در مشهد از قدیم هم مصلی وجود داشته است، بقایای یکی از آن‌ها متعلق به دوران تیموری هنوز در طرق به فاصله یک فرسخی حرم مطهر وجود دارد که به «ایوان طرق» معروف است. ظاهراً ایوان یا مصلای طرق در عصر صفوی به دلیل بعد مسافت یا حمله و هجوم‌های گاه و بیگاه ازبک‌ها، لازم دانسته‌اند با رعایت همه جوانب مصلائی برای استفاده عامه مردم ایجاد نمایند که اکنون به «مصلای پایین خیابان» معروف است.
بانی مصلای پایین خیابان یکی از نقبای سادات رضوی به نام «میرزا ابوصالح» مشهور به «نواب» بوده است. شخص خیرمندی که بانی مدرسه نواب هم بوده و رقبات زیادی بر آن مدرسه وقف کرده است.
مصلای پایین خیابان در کنار بولوار مصلی قرار دارد و در عصر صفوی مشتمل بر زمینی وسیع و ایوانی در حاشیه جنوب شرقی شهر مشهد قرار داشته است.
مصلای پایین خیابان طی سال‌های ۱۰۸۶ و ۱۰۸۷ ه.ق در کنار آب خیابان و به فاصله کمی از دروازه پایین خیابان مشهد ساخته شد.
«حاجی شجاع بنای اصفهانی»، معمار معروف و چیره دست عصر صفوی نقشه مصلی را به گونه‌ای طرح کرده که یک ایوان بلند با یک گنبد خانه در انتهای ایوان داشته و آن ایوان متکی بر دو غرفۀ ایوان مانند کوچک‌تر در طرفین ایوان بوده تا از رانش ایوان مرکزی ممانعت کنند. در جلو ایوان زمین وسیعی قرار داشته تا جمعیت زیادی بتوانند در صف‌های طولانی در آن به نماز قیام کنند.
معماری مصلای پایین خیابان به شیوه آذری است. طاق‌های ایوان و ایوانچه‌های طرفین جناقی و گنبد انتهای ایوان از نوع «عرقچین» است. مصالح ساختمانی بنا آجر، گچ، ماسه و تزئینات بنا با استفاده از کاشی، گچ و کتیبه اجرا شده است. زیر پوشش انتهای ایوان و گوشه‌ها به مقرنس‌های گچی آراسته بوده که عمدتا فرو ریخته و اکنون قطعاتی از مفتول‌های چوبی نگهدارنده مقرنس‌ها یا مقر آن‌ها بر جای مانده است.
مصلی در دوران رونق خود از جلوه، زیبایی و شکوه خاص برخوردار بوده، بدنه داخلی ایوان را قاب‌ها و تزئینات کاشی و گچی زینت داده و بر لچکی‌ها و نمای پایه‌ها نیز قاب‌هایی محاط در تزئینات گل و برگ و اسلیمی بوده است. در مجموع معماران و هنرمندان کوشیده‌اند مصلی را مانند دیگر فضاهای کاربردی عبادی زیبا و با شکوه بسازند.
فلسفه وجودی و تاریخچه آن سازه اعتقادی بر پایه‌های ایوان این گونه نقش بسته است:
بدور سلیمان شهٍ کامکار
که هست از وجودش جهان را نظام
بتوفیق فرمانده کن فکان
بتأیید معمار بیت الحرام
بالهام حی الذی لایموت
بفرمان نواب عالی مقام
ابوصالح آن صدر دین کز ازل
بود دولتش تا ابد مستدام
بسرکاری و سعی حاجی ملک
که در کارها باشدش اهتمام
ز بس جهد کرد از ره صدق گشت
باندک زمانی مصلی تمام
چو مستغنی از بهر تاریخ آن
نهادم بصحرای اندیشه گام
بگوش دلم گفت پیر خرد
«بود این بنا مجمع خاص و عام»
( به شماره حروف ابجد۱۰۸۷)
در مجموع مصلای پایین خیابان بنایی فاخر و زیبا است که به لحاظ ویژگی‌های معماری و هنری می‌تواند از جذابیت‌های خوب و مناسب برخوردار باشد.
مصلای پایین خیابان در طول حیات خود بارها مورد مرمت قرار گرفته و اکنون در کنار کارگاه‌های صنایع‌دستی اداره کل میراث فرهنگی یکی از جاذبه‌های معتبر گردشگری مشهد محسوب می‌شود.
این اثر تاریخی در تاریخ ۱۵ دیماه ۱۳۱۰خ به شماره ۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
انتهای پیام/
