کاروانسراهای ایران مشتمل بر 54 کاروانسرا در قالب یک پرونده در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث‌جهانی یونسکو در شهر ریاض عربستان، ثبت جهانی شد. زمانی اسامی این 54 کاروانسرا را مرور می‌کنیم نام یک کاروانسرا از استان اردبیل نیز به چشم می‌خورد. کاروانسرای سنگی صائین یا همان کاروانسرای شاه عباسی نیر که در کیلومتر 10 جاده قدیم نیر به سراب و در گردنه‌ای برف‌گیر و سردسیر به نام صائین قرار دارد.

در گذشته‌های دور و به ویژه در دوره حکومت صفویان به منظور رونق تجارت و تامین امنیت راه‌ها و مسافران اهتمام ویژه‌ای برای ساخت کاروانسرا در ایران وجود داشته است. جاده‌ها، پل‌ها و به ویژه کاروانسراها در گذشته نقش اصلی را در تداوم ارتباط بین ساکنان مناطق مختلف داشتند. به صورتی که اکنون بیش از هزار کاروانسرای شناسایی شده تاریخی در سراسر کشور وجود دارد و بیشتر آنها نیز جزو 999 کاروانسرای احداث شده در دوره صفوی هستند.

کاروانسرای سنگی صائین نیز یکی از کاروانسراهایی است که دوره ساخت آن به زمان صفویان و حکومت شاه عباس اول برمی‌گردد. در طول تاریخ قرار گرفتن اردبیل در نزدیکی راه ابریشم و در مسیرهای فرعی این جاده مهم تجاری و همچنین عبور پرشمار کاروان‌های تجاری و نظامی از اردبیل، این منطقه را نیازمند احداث کاروانسراهای متعددی می‌کرد که در دوره‌های مختلف، به ویژه در دوره صفوی این اتفاق افتاده است. برخی از این کاروانسراها امروزه از بین رفته‌اند و برخی دیگر نیز به کمک مرمت‌ها و بازسازی‌ها هنوز سرپا هستند و اسرار تاریخ را در دل خود حفظ می‌کنند.

معماری کاروانسرای صائین

کاروانسرای سنگی صائین به دستور شاه عباس اول و با معماری مناسب این منطقه، یعنی یکی از برف‌گیرترین گردنه‌های ایران، احداث شده است، به طوری که این کاروانسرا برخلاف معماری معمول دوره صفویه با سنگ ساخته شده است. سنگ‌های استفاده شده در این بنا از محیط کوهستانی اطراف آن به سهولت به دست می‌آمده و همچنین در استحکام بنا در شرایط سخت اقلیمی اردبیل موثر بوده است. همچنین برای اتصال سنگ‌ها در این بنا از ساروج استفاده شده است که در کنار دیوارهای قطور سنگی و سایر ویژگی‌های معماری بنا، نقش عایق دما را در این منطقه سردسیر ایفا می‌کرده است.

با توجه به ویژگی‌های دیگر بنا، تناسب آن با شرایط آب و هوایی منطقه را بیشتر متوجه می‌شویم. در بسیاری از کاروانسراهای ایران، به ویژه در استان‌های جنوبی و گرمسیر، کاروانسراها معمولا در قالب یک حیاط و حجره‌های اطراف آن شکل گرفته‌اند، در حالی که معماران کاروانسرای صائین، به خاطر سردسیر بودن منطقه تلاش کرده‌اند تا در حد ممکن محوطه داخلی کاروانسرا کمترین ارتباطی را با محیط بیرونی داشته باشد. به صورتی که ارتفاع تنها در ورودی آن و حتی درهای داخلی بسیار پایین است و تنها دو پنجره در این بنا وجود دارد که آنها نیز به قدری کوچک هستند که در زمان برف و بوران با کمترین تجهیزات می‌توان همه این منافذ را پوشش داد و از نفوذ سرما به داخل کاروانسرا جلوگیری کرد.

کاروانسرای صائین ستون‌های سنگی بزرگی دارد که به شکل غیرموازی ساخته شده‌اند تا نقش بادشکن را ایفا کنند، این بنا در داخل به اتاقک‌ها و هجره‌هایی تفکیک شده که احتمالا هرکدام برای استراحت گروهی اختصاص می‌یافته است. این بنا در مرکز خود یک گنبد سنگی دارد و همچنین راه پله بسیار باریکی برای دسترسی به پشت بام تعبیه شده که آن هم در ورودی کوتاهی دارد. روزنه‌های بسیار کوچکی نیز در سقف دیده می‌شود که به نظر می‌رسد برای تهویه هوا و ورود نور ایجاد شده‌اند.

مرمت و بازسازی

کاروانسرای شاه عباسی نیر پیش از این در سال 1362 و به شماره ثبت 1653 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود و در مراحل مختلفی بازسازی و مرمت این بنا توسط اداره کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل انجام شده است.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل درمورد آخرین اقدامات انجام شده برای مرمت این بنا می‌گوید: در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ بیش از ۵۵۰ میلیون تومان برای مرمت و احیای کاروانسرای شاه عباسی نیر هزینه شده و مرمت سازه‌ای این بنا به صورت کامل به پایان رسیده است.

حسن محمدی ادیب همچنین اضافه می‌کند: بنای کاروانسرای سنگی صائین در شهرستان نیر اکنون آماده بهره‌برداری است و با تعیین کاربری مناسب برای این بنا و با توجه به ثبت جهانی آن می‌توانیم میزبان علاقمندان به مواریث تاریخی باشیم.

کاروانسرای سنگی صائین که در طول عمر چند صد ساله خود مامنی برای کاروان‌ها و تجار در شرایط اقلیمی سخت اردبیل بوده است، با تمام رازهایی که در دل خود دارد دروازه‌ای برای سفر به اعماق تاریخ این منطقه به شمار می‌رود. اکنون و با ثبت این کاروانسرا به همراه 53 کاروانسرای دیگر در میان آثار جهانی یونسکو اهمیت چنین بناهایی مجددا آشکار می‌شود و انتظار می‌رود با افزایش تعداد آثار ثبت جهانی استان اردبیل به دو عدد نام این دیار بیشتر از پیش در جوامع بین‌المللی شنیده شود.

گزارش: توحید سیف

انتهای پیام/