دلایل گوناگونی‌های سکونتگاه‌ها را می‌توان از یک طرف در محیط طبیعی و تاثیر آب و هوا در نحوه زندگی و از طرف دیگر در فرهنگ جامعه و شیوه معیشت جستجو کرد، چنان‌که در مناطق مختلف ایران که آب و هوای متفاوت دارند ملاحظه می‌شود، اختلاف طبیعی(آب و هوا) اختلاف فرهنگی را در پی دارد، یعنی تاثیر طبیعت بر شیوه زندگی که چنین گوناگونی­هایی را در سبک معماری و شکل سکونتگاه‌ها به وجود می‌آورد.

اما از آنجایی که زندگی عشایری مستلزم نوع خاصی از مسکن است و این نوع مسکن می‌تواند یک ترکیب فرهنگی به شمارآید، بررسی و شناخت آن از نظر مردم شناسی امری ضروری است و از طرفی بررسی این نوع مسکن سیار (سیاه چادر) ما را با نحوه سازش با محیط طبیعی و شیوه معیشت عشایری و نیز عوامل فرهنگی در ارتباط با آن، بیشتر آشنا می‌­کند.

سیه مال (سیاه‌چادر)

سیه مال (سیاه‌چادر) مسکن متحرک و سنتی عشایر کوچ‌رو است، گروهی از عشایر در سردسیر و گاهی در گرمسیر در سیاه چادر سکونت دارند. سیاه چادرها همواره از موی بز بافته شده و توسط قطعات چوبی پایه، میخ و خلال روی سطح زمین برپا می‌شود و این به چند دلیل است اول آنکه موی بز خاصیت بسیار مطلوبی برای حفظ آب در مواقع بارندگی دارد و معمولاً آب باران از جداره آن عبور نمی کند، دوم آنکه موی بز در دسترس و ارزان تهیه می‌شود، سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است و نسبت به چادرهای برزنتی جمع آوری و حمل آن راحت تر است.

سیاه چادر اصلی‌ترین فضای زندگی عشایر کوچ‌روی کرد است، این فضا در گویش کردی فیلی و در مناطق مختلف استان ایلام به نام‌های ده وار یا دووار، سیه مال یا سیا مال، ره ش مال، ئه‌زبیه به نوع زندگی عشایری زیر سیاه‌چادرها اصطلاح «ئه زبیه وانه» اطلاق می‌شود که ئه‌زبیه به معنای سیاه‌چادر و «وانه» پسوند مکانی است که خود مترادف واژه «یانه» به معنای منزل و محل سکونت است.

به هر یک از تخته‌های (لت­‌های) سیاه چادر دِوار می‌گویند و از اتصال چند تخته آن یک سیاه چادر کامل به وجود می‌آید. دِوار پارچه نخی ضخیمی است که از نخ موی بزهای سیاه‌رنگ بافته می‌شود و این به چند دلیل است اول آنکه موی بز خاصیت بسیاری مطلوبی در مواقع بارندگی دارد و معمولا آب ازآن عبور نمی‌­کند، دوم آنکه موی بز در دسترس و ارزان تهیه می‌شود، هر خانوار عشایر معمولا تعدادی بز دارد که از موی آنها برای تهیه سیاه‌چادر استفاده می‌­کنند، سومین خاصیت موی بز سبک بودن آن است که این امر تاثیر زیادی در حمل و نقل لت‌­های سیاه چادر در مناطق کوهستانی دارد. تمام کارهای آن قبل از آماده کردن موی، نخ‌ریسی و بافت، توسط زنان خانواده با همکاری دیگر زنان خویشاوند و همسایه انجام می‌شود. برای ساختن آن ابتدا مردان موی بز را با قیچی مخصوصی به نام « چیه ری» می‌­چینند. سپس آن را تمیز کرده و کرک را از آن جدا می­‌کنند، علت جدا کردن کرک بز از مو آن است که کرک را، آفت بید از بین می‌برد و هرگاه در بافت سیاه‌چادر وجود داشته باشد در اثر بیدزدگی قسمت­‌هایی در تار و پود که کرک داشته باشند­، باعث از هم گسیختگی بافت همان قسمت خواهد شد و ایجاد شکاف می­‌کند. در صورتی که موی بزی که از بیدزدگی مصون مانده سال‌ها دوام خواهد داشت.

موی بز را پس از چیدن و جدا کردن کرک، می‌ریسند. ریسیدن نخ به وسیله دوک چوبی که به آن « تَشی » می‌گویند توسط زنان انجام می‌شود، پس از آماده شدن نخ، آن را دولا می‌کنند و بسته به موارد استفاده و نیاز در روی زمین به درازای دلخواه چله‌کشی می‌کنند. هر قطعه‌ای که به این صورت بافته میشود « لَتِ مال » می‌گویند. طول هر قطعه  دِوار بین ۱۰ الی ۱۵ متر و عرض آن در حدود ۵۰ تا ٧۰ سانتی متر است. تعداد و طول دِوارهای یک سیاه چادر بستگی به موقعیت اجتماعی و اقتصادی «مال» دارد. سیاه چادرهای خانواده‌های ثروتمند و بزرگ خانوار را  گورامال می‌­گویند.

اجزای تشکیل دهنده سیاه چادر عشایری

هه یچولک، یک قطعه چوب مثلثی شکل با طول ٢٥سانتی متر است که در قسمت قاعده آن دارای سوراخی برای وصل آنها به همدیگر و پراکنده نشدن است.

کوماچ، یا سر ستون، چوب‌های تراشیده شده، با سوراخی مستطیل شکل در وسط آن، که در قسمت بالای وسط سیاه چادر و محل اتصال «له ته مال ها» قرار گرفته و زبانه ستون در آن قرار دارد و به کمک ستون موجب بر پا داشتن چادر می‌گردد.

سیون، یا ستون که دارای زبانه ای می باشد و آنرا برای بر پا نمودن و نگهداری سیاه چادر در سوراخ کوماچ (سر ستون) که در خط الرأس وسط سیاه چادر از درون قرار دارد، جای می‌دهند.

تِناف(ره سن)، که همان طناب است. برای بر پا داشتن و مهار سیاه چادر در اطراف آن، از طناب‌هایی استفاده می‌کنند که جنس آنها از موی بز (ره سِن )، پشم، پنبه و یا امروزه از نوع نایلونی (پِله تگ) است.

تیلا، یک نوع میخ بزرگ چوبی با طول تقریبی یک متر که آن را از چوب درخت بلوط درست می‌­کنند. آنها را در اطراف سیاه چادر با فاصله‌های منظم در زمین می‌کوبند و طناب‌های مهار سیاه چادر را به آن متصل می‌کنند.

چه له، یک چوب از جنس درخت بلوط که سر آن دارای دو شاخه است و با ارتفاعی در حدود ٢ متر، که از آن برای بالا نگه داشتن سیاه چادر خصوصاً در قسمت درب ورودی و همچنین برای بر طرف کردن سستی طناب‌های مهار سیاه چادر مورد استفاده قرار می‌گیرد. 

سیاه چادر را در یک حالت کلی می توان به دو بخش تقسیم کرد، یکی پوشش آن که همانطور که گفته شد از موی بز درست می شود، دوم بدنه که شامل دیرک‌ها، تیرهای حمال، ستون‌ها و میخ‌های چوبی است.

گزارش از رائد ناصری‌فر معاون میراث‌فرهنگی ایلام

انتهای پیام/