سید هادی احمدی روئینی، مدیرکل سابق دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی در یادداشتی نوشت: کاروانسرای ایرانی (Persian Carvanseray) عنوان آخرین پرونده موفق ثبت آثار ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو است که در اجلاس چهل و پنجم کمیته میراث جهانی در آخرین روزهای شهریور به ثبت رسید. ابتدا لازم است این موفقیت بزرگ را به هموطنان که میراث دار این تمدن بزرگ هستند تبریک و سپس به تک تک همکارانی که در قالب پرونده میراث جهانی این میراث سترگ به جهانیان ارائه کردند دست مریزاد بگوییم.

کاروانسرای ایرانی گونه‌ای خاص از معماری است که در این سرزمین متولد شده و در یک روند تکاملی برای قرن های متمادی یکی از محورهای آمایش سرزمین بوده است.

کاروانسراها حاصل نبوغ ایرانیان در به خدمت گرفتن حداقل امکانات برای ایجاد حداکثر ممکن زیرساخت‌های کشور و نیای هتل‌ها و متل‌ها و مجموعه‌های بین‌راهی امروزه هستند که در تمدن بشری نقش‌آفرینی کرده‌اند. 

کاروانسرای ایرانی راه خود را از میان راه‌های تاریخی تا شعر و داستان و فلسفه و حکمت پارسی باز کرده و به نمادی ملی و سرزمینی تبدیل شده است. نمادی که امروزه در نگاه بین المللی هم بیش از پیش ایرانی است.  

پرونده کاروانسراها در سال 1399 با مجموعه ای از 56 کاروانسرای منتخب از میان صدها کاروانسرای ایرانی به یونسکو ارسال شد و در سال 1400 توسط ارزیابان ایکوموس مورد بازدید میدانی قرار گرفت. در ابتدا مقرر بود در سال 1401 در مورد ثبت آن در یونسکو تصمیم‌گیری شود که به دلیل جنگ روسیه با اکراین این جلسه یک‌سال به تأخیر افتاد تا امسال در نشست ریاض نوبت به این افتخار ایرانی رسید. در جریان رسیدگی به این پرونده دو کاروانسرا (کاروانسرای یام در نزدیکی مرند و کاروانسرای شاه عباسی یا مادر شاه اصفهان) از میان 56 کاروانسرای نامزد شده در پرونده به دلایلی از مجموعه حذف شد، نهایتاً 54 اثر با رأی قاطع کمیته میراث جهانی با شماره 1668 به ثبت رسیدند. رویدادی که به دلیل اهمیت و ابعاد آن در خاطر ایرانیان خواهد ماند.

اگر چه کمیت و کیفیت آثار میراث فرهنگی و طبیعی ایران در مقام مقایسه با سایر کشورهای جهان جایگاه ویژه و منحصر بفردی است، اما راهیابی یک اثر یا مجموعه به فهرست میراث جهانی کار ساده‌ای نیست و یکی از مهمترین اقدامات برای ثبت اثر در این فهرست چگونگی شناساندن و معرفی اثر به سایر کشورهای عضو یونسکو است که این مهم از طریق تهیه پرونده و ارزیابی حاصل میشود. 

موضوع ثبت جهانی آثار از سال 1972 در جهان آغاز شده و علیرغم اینکه ایران جزء اولین کشورهایی است که به این کنوانسیون بین المللی ملحق شده است اما برای بیش از 30 سال فقط سه اثر ایرانی به این فهرست راه پیدا کرده بودند تا اینکه از سال 2003 تقریباَ همه ساله حداقل یک اثر ایرانی به ثبت جهانی رسیده است. ایران همواره حداکثر تلاش خود را برای استفاده از سهمیه سالانه خود در این کنوانسیون به کار گرفته تا ضمن جبران عقب‌افتادگی 30 ساله از ثبت جهانی، جایگاه شایسته خود را در فهرست میراث جهانی باز یابد. 

معمولاَ کشورها خصوصاَ پس از سهمیه بندی و ایجاد محدودیت در تعداد نامزدهای ثبت جهانی، هر چند سال یکبار پرونده‌های نامزدی خود را به یونسکو ارسال می‌کنند و کمتر کشوری است که بتواند هر ساله اثری را نامزد و به ثبت برساند که خوشبختانه ایران توانسته بود از سال 2003 تا امسال علیرغم وجود مشکلات بسیار این رکورد را حفظ کند.

از میان دو پرونده‌ای که امسال از سوی ایران در کمیته میراث جهانی طرح شد (کاروانسرا و ماسوله) فقط پرونده کاروانسرای ایرانی توانست تایید جهانیان را به دست آورد. پرونده ای که فرآیند تهیه آن از سال 1397 آغاز شد و بیش از 24 استان کشور را درگیر کرد. این بزرگترین پروژه ثبت جهانی ایران تا کنون و یکی از بزرگترین پرونده های بررسی شده در یونسکو محسوب می‌شود. 

54 کاروانسرای ثبت جهانی شده در 24 استان پراکنده هستند و از میان صدها کاروانسرا به دقت انتخاب شده‌اند. در انتخاب کاروانسراها تلاش شد تا از هر دوره شاخص تاریخی و هر گونه شاخص معماری حداقل یک نمونه انتخاب شود. هیچکدام از کاروانسراهای منتخب، پلان یکسانی ندارند و جدای از ویژگی‌های معماری و ساختاری، معیار هایی همچون مدیریت و اصالت برای این انتخاب ها مد نظر قرار گرفت. 

در میان این کاروانسراها، از کاروانسرای شاهی و مملو از تزئینات منحصر بفرد مثل رباط شرف (در نزدیکی سرخس) گرفته تا کاروانسرای ساده و بی‌آلایش خان (در نزدیکی خوی) و از مجموعه‌های چند کاروانسرایی مثل کاروانسرای میاندشت (نزدیک میامی) تا کاروانسرای عظیم عباس‌آباد (استان سمنان) تا کاروانسرای جمع و جور سرایان گلچین شده اند.

در این مجموعه کاروانسراهایی با پلان مربع، مستطیل، هشت ضلعی و دایره وجود دارند. مالکیت این کاروانسراها نیز متنوع است. حداقل دو کاروانسرا مالک خصوصی دارند، تعدادی اوقافی و تعداد دیگر هم مالکیت دولتی دارند. موقعیت جغرافیایی این کاروانسراها هم متنوع است؛ در کوهستان های سرد و مرتفع در کویر خشک و سوزان در دشت در جنگل و در کنار رودخانه. همچنین کاروانسراهای واقع در شهرها و روستاها. 

در میان این مجموعه، یک کاروانسرا در نقطه صفر مرزی (خواجه نظر در جلفا)، دو کاروانسرا در اقلیم خلیج فارس و یک کاروانسرا در اقلیم خزری قرار دارند. سه باب از این کاروانسراها کاملاً مسقف هستند (رباط فخر داود در نزدیکی نیشابور و کاروانسرای خان در نزدیکی خوی و کاروانسرای صائین در نزدیکی نیر) و بقیه الگوی حیاط مرکزی دارند. دو کاروانسرای تاج آباد (در نزدیکی همدان) و رباط زین‌الدین (در نزدیکی مهریز) پلانی دایره دارند و دو کاروانسرای امین آباد (در نزدیکی شهرضا) و کاروانسرای انجیره (در نزدیکی اردکان) پلان هشت ضلعی دارند و بقیه کاروانسراها چهار ضلعی هستند. 

در میان این مجموعه آثاری از دوره‌های ساسانی، سلجوقی، تیموری، صفوی، زندیه و قاجار وجود دارند. کمترین فاصله بین دو کاروانسرای جهانی حدود 100 متر (کاروانسرای نوشیروانی و شاه عباسی آهوان) و بیشترین فاصله هوایی بین دو کاروانسرای جهانی 1500 کیلومتر بین رباط شرف (در نزدیکی سرخس) و کاروانسرای خان ( در نزدیکی خوی) است. برای بازدید زمینی این مجموعه کاروانسراها بیش از یک‌ماه زمان و بیش از 30 هزارکیلومتر طی مسافت لازم است. اختلاف دما حداقل و حداکثر بین دو کاروانسرا در حالت عادی نزدیک به 40 درجه و در طول سال 80 درجه است (از -25 تا +55 ). بیشترین اختلاف ارتفاع بین دو کاروانسرای این مجموعه جهانی نزدیک به 2000 متر است ( کاروانسرای افضل شوشتر و صائین نیر). 

به جز استان‌های چهار محال و بختیاری، گلستان، مازندران، ایلام، سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویر احمد، کردستان و زنجان، بقیه استان‌ها حداقل یک کاروانسرا در این مجموعه دارند. در این میان استان اصفهان با 8 کاروانسرا بیشترین سهم را از این مجموعه جهانی دارد. با این ثبت استان‌های البرز، بوشهر، لرستان، همدان، گیلان، خراسان شمالی، سمنان ، قم، خراسان رضوی و هرمزگان، اولین اثرشان را در فهرست میراث جهانی به ثبت رساندند و کاروانسرای بیستون برای دومین بار در یک عرصه جهانی قرار گرفت. در این پرونده ثبت جهانی مجموعه سعدالسلطنه قزوین، بزرگترین عرصه و کاروانسرای خان در نزدیکی خوی، کوچکترین عرصه را دارند. مجموعه کاروانسراهای ایرانی که به ثبت میراث جهانی رسیده است تنها گوشه‌ای از ظرفیت کاروانسراها را نشان می‌دهد. 

بسیاری از کاروانسراها که در این فرصت به دلایلی همچون وضعیت سلامت، وضعیت مدیریتی یا نا کافی بودن اطلاعات از ثبت جا ماندند، می‌توانند در آینده به این پرونده ملحق شوند. همچنین باید به این نکته توجه کرد که ثبت جهانی، پایان کار نیست و آغاز راه است. در صورت عدم توجه کافی و عدم انجام تعهدات و برنامه‌های ارائه شده در پرونده، امکان خروج تعداد یا همه این مجموعه از فهرست میراث جهانی هم وجود دارد. 

کاروانسراهای جهانی ایران در صورت برنامه‌ریزی اصولی و برندسازی مناسب قادر است هم تعداد گردشگران خارجی و هم میانگین مدت اقامت آنها در کشور را افزایش دهد. میراث ناملموس مرتبط با کاروانسراها، موضوعات شناخته شده و پنهان متنوعی دارد که لازم است در گام‌های بعدی شناسایی و معرفی گردند. همچنین لازم است جوامع محلی ذینفع در کاروانسراها، هم در موضوع حفاظت و معرفی و هم در موضوع گردشگری آموزش های لازم را دریافت نمایند.  

کاروانسرا هدیه ایران و ایرانیان به تمدن جهانی است. پدیده‌ای که در بیش از 25 قرن هوشمندانه‌ترین روش آمایش سرزمین ایران محسوب می‌شده و بزرگترین مزیت اقتصادی، امنیتی و توسعه را برای دولت‌ها و مردم این سرزمین پدید آورده است.

کاروانسراها در بسیاری موارد هسته اولیه شکل‌گیری شهرها و آبادی‌ها بوده اند و بنیان‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری از شهرهای امروزی چه بر پایه تولید و چه بر پایه خدمات و تجارت از کاروانسراها نشأت گرفته است. کاروانسرای ایرانی آمیخته با میراث ناملموس این سرزمین است و پیدایش و نگهداری آنها ریشه در اعتقادات و باورهای مردم و حاکمان آن داشته است. این سرمایه گران‌بها امروز ظرفیتی عظیم برای توسعه منافع ملی و فرصتی بی‌نظیر برای ثروت‌آفرینی در جوامع محلی است. امید است با بهره برداری هوشمند از این سرمایه وزین، شیرینی و برکت این ثبت جهانی برای نسل های آینده باقی بماند. 

در پایان لازم است بار دیگر از تک تک همکاران عزیزی که با همت شبانه روزی در دفتر تدوین پرونده های ثبت جهانی ، در دفتر حفظ و احیا بناها، بافتها و محوطه های تاریخی و ادارات کل استانها برای آماده سازی و تهیه پرونده تلاش کردند تشکر نمائیم. امیدواریم اثرات خیر این ثبت در کشور ماندگار شود. 

انتهای پیام/