میراث آریا: عمه شرافت که در حال حاضر بیش از ۷۰ سال سن دارد به گفته خودش حدود ۵۰ سال است که مرتب سمنو می‌پزد یا اصطلاح خودش سمنو را سبز می‌کند، تا جایی که یادش بود پیش از او ننه کشور و پیش از ننه کشور ننه مروارید نذر سمنو در کرتویج را سبز می‌کردند و این نشان از قدمت آیین سمنوپزان در کرتویج است. زمان آیین پخت سمنو در کرتویج بهار کردی است یعنی یک ماه قبل از عید به اعتقاد مردمان کرتویج بهار یک ماه قبل از عید شروع می‌شود و به آن بهار کردی می‌گویند و شروع این بهار با آیین پخت سمنو همراه است.

برای پخت سمنو ابتدا نیاز به گندم است و هر گندمی برای این کار سازگار نیست، گندم بهاره یا به عبارتی گندمی که در بهار کشت می‌شود برای سمنو مناسب است، در آیین سمنو کرتویج ۳ الی ۵ کیلو گندم نیاز است، گندم‌ها را به مدت ۳ روز در آب می‌خیسانند تا جوانه بزند یا به اصطلاح محلی«چویزه بکشد» و هر روز آب را عوض می‌کنند تا دانه‌ها گندیده نشده و از بین نرود.

بعد از جوانه زدن یک پارچه سفید را روی یک تک(ظرفی چوبی ساخته شده از شاخه‌های ارغوان که به شکل سینی است) قرار می‌دهند و به میزان نیاز دانه‌های جوانه زده گندم را روی آن می‌ریزند و روی آن را با پارچه سفید می‌پوشانند. برای این کار سه سینی یا «تَک» نیاز است و بعد از اتمام این مرحله ۲ یا ۳ روز به همین شکل نگهداری می‌شود و هر روز پارچه را نمناک می‌کنند تا دانه به مقدار دلخواه سبز شوند و بعد از آن پارچه‌ها از زیر و روی دانه‌ها برداشته و بر روی «تَک» قرار می‌دهند. 

در این مرحله هر روز صبح و عصر به دانه‌ها آب داده می‌شود تا رشد کنند این کار ۱۰ الی ۱۵ روز طول می‌کشد و بستگی به شرایط آب و هوای آن سال دارد که اگر گرم بود زودتر و اگر سرد بود دیر تر دانه‌ها رشد می‌کنند. بعد از اتمام این مرحله عمه شرافت زنان روستا و مخصوصاً زن‌هایی که نذر و نیازی دارند را با خبر می‌کند و همه با شور و شوق فراوان آماده می‌شوند و هر کدام از آنها با خود نیز هدیه‌ای می‌آورند که اغلب آرد، قند، برنج و ... است. 

با سلام و صلوات سبزه‌ها از روی «تَک» برداشته می‌شود و با اره‌ای برش داده می‌شود سبزه‌ها به تکه‌های اندازه یک مشت دست تقسیم می‌شود تا برای کوبیدن آماده شوند. عمل کوبیدن سبزه‌ها در یک ظرف چوبی(تنه‌ی درخت است که وسط آن خالی شده است و به آن«قَم»یا «چالَک» گفته می‌شود) انجام می‌شود، بعد از قرار گرفتن تکه‌های سبزه داخل چالک زنان با سنگ‌هایی که به شکل کله قند تراش خورده‌اند عمل کوبیدن را آغاز می‌کنند. 

این عمل حدود دو ساعت ادامه دارد و چند بار آب سبزه‌ها گرفته می‌شود و دوباره می، کوبند و در نهایت تمام آب سبزه‌ها گرفته شده و از صافی رد می‌شود و مقداری تفاله از آن باقی می‌ماند، به این تقاله نیز نگاهی مقدس دارند کشاورزان برای برکت محصول آن را در مزرعه خود می‌ریزد و یا کسانی دیگر برای برکت خانه آن را در قسمتی از خانه آویزان می‌کنند.  

در ادامه آرد را به میزان نیاز حدود ۸۰ کیلوگرم ابتدا الک می‌کنند و آن را در یک دیگ می‌ریزند و با آب و شیره جوانه گندم مخلوط کرده و چند زن با دست آنقدر به هم می‌زنند و می‌سابند تا روان شود. در این هنگام دو دیگ بزرگ که لایه بیروینی آن کامل گَل اندود شده بروی مکان آتش (که به آن «کوانی» یا «آرگاه» گفته می‌شود) قرار می‌دهند. بعد از آماده شدن از یک نیروی مرد کمک گرفته می‌شود تا مواد آماده شده را به داخل دیگ‌ها روی «آرگاه» انتقال دهد این تنها قسمتی است که مردها در این آیین به صورت مستقیم همکاری می‌کنند و دلیل گل اندود کردن دیگ‌ها هم به این علت است دیگ زود ته نمی‌گیرد و از برخورد مستقیم آتش به دیگ جلوگیری می‌کند و آتش از گِل رد می‌شود تا به دیک می رسد این کار در پخت ملایم کمک می‌کند و کارکرد دیگر آن از سیاه شدن دیگ‌ها نیز جلوگیری می‌کند.

کار سمنو از برش سبزه‌ها تا روشن کردن آتش نصفه روز به طور می‌انجامد و بعد از آن مرحله به هم زدن از ظهر امروز تا ظهر فردا به طول می‌انجامد و در این زمان دورهمی زنانه شکل می‌گیرد و هر کسی نذر و نیاز دارد سمنو را به هم زده و نیت می‌کند، یکی نذر کرده که شام تهیه کند و زنان دیگر با فراهم آوردن خوراکی‌ها ماند آجیل ،بادام و ...در پخت سمنو شریک می‌شوند. داستان‌های زیادی در این مدت زمان تعریف می‌شود از کسانی که سال‌های گذشته آرزوهاشان برآورده شده تا تصمیم برای برگزاری این آیین در سال آینده را در بر می‌گیرد، کار به هم زدن سمنو با یک وسیله بیلچه مانند با دسته‌ای بلند انجام می‌شوند به این وسیله «هیشَمالَ» گفته می‌شود.

ظهر روز بعد سمنو آماده شده است در ابتدا آتش زیر دیگ‌ها را بیرون می‌کشند و بر روی دیگ‌ها پارچه سفیدی قرار داده و بر روی آن قرآن، آینه و یک کاسه آب قرار می‌دهند تا حدود دو ساعت به همین شکل می‌ماند. اعتقاد بر این است که شمایلی بر روی سمنو شکل می‌گیرد و مقدس است بعد از دو ساعت تقسیم سمنو شروع می‌شود و کاسه‌های پر از سمنو را به درب خانه‌ها می‌برند و در کل روستا پخش می‌کنند، هنگام برگرداندن کاسه ها، کاسه خالی برگرانده نمی‌شود چون اعتقاد بر این است که گناه دارد و مشاهده شد که در کاسه، ها شاخه گل، تخم مرغ، شکلات، شکر، نمک و ... بود.

یکی از اتفاق‌های مهم که در زمان ثبت و ضبط این آیین روی داد این بود که عمه شرافت کار به قول خودش سبز کردن سمنو را به عروسش یعنی بیتا خانم ۲۰ ساله واگذار کرد و برای سال آینده مقدمات کار را بیتا آغاز می‌کند هرچند عمه شرافت نیز در کنارش خواهد بود به عبارتی انتقال بین نسلی این آیین از سه نسل پیش تا الان به خوبی انجام گرفته و این نوید از زنده بودن و پویا بودن این آیین در کرتویج است.

آیین سمنو پزان تحت عنوان«سمنوپزان کرتویج، آیین، دانش و مهارت‌های سنتی» به شماره ۲۷۸۱ در تاریخ دیماه ۱۴۰۱ در فهرست میراث‌فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

گزارش از عزیز مصطفایی، مردم شناس و کارشناس میراث‌فرهنگی ناملموس استان کرمانشاه

انتهای پیام/