میراث آریا - مریم فیروزفر: افطار و سنت‌های فرهنگی اجتماعی مربوط به افطار شامل آماده‌سازی قبل از اذان مغرب در پایان روزه مسلمانان در ماه مبارک رمضان، خواندن غذای بعد از اذان مغرب و اعمال بعد از آن است. افطار، بخش مهمی از روزه داری، در جهان اسلام بدون توجه به جنسیت، قومیت، نژاد و جغرافیا انجام می شود و شامل بسیاری از سنت‌های اجتماعی-فرهنگی است. بسیاری از سنت های مخصوص ماه رمضان که مسلمانان آن را مقدس می دانند و در آن روزه می گیرند، قرن ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و تا به امروز باقی مانده است.
«ترکیه» یکی از کشورهای مسلمانی است که مردمان آن مانند ایران از سالیان دور برای ماه مبارک رمضان تدارکات ویژه‌ای می‌بینند که در ادامه به آن می‌پردازیم.

جملات «کجا آن رمضان‌های قدیم»، «وای کجایند آن سفره‌های افطاری کهنه» هر ماه رمضان بر لبان بزرگان فامیل است. البته نسل جدید نمی توانست این «رمضان‌های قدیمی» را که بسیار از دست رفته بود، ببیند یا تجربه کند. در این مورد، درک آنچه بزرگان ما آرزوی آن را دارند می تواند دشوار باشد. ما این سنت‌های مردم ترکیه را فهرست کرده‌ایم که هنوز در حال انجام هستند، حتی اگر در شرف فراموشی باشند. شاید برخی آن را دوست داشته باشند و شما هم بخواهید بیشتر با آنها آشنا شوید.

آمادگی برای رمضان، سلطان ماه‌های سال

در ترکیه برای ماه رمضان که زیباترین ماه محسوب می‌شود، خانه‌ها با دقت تمام نظافت می‌شدند. برای اهل خانه که برای اولین سحری از خواب بیدار می‌شدند، برای خرید غذای سحری و افطاری به بازار می رفتند و به خرید تب و تاب از آشپزخانه رمضانی می پرداختند. خرما و زیتون از سفره های سحر و افطار کم نبوده و نیست.

«محیا»ی مساجد در ترکیه

چراغانی مجهز توسط صنعتگران ماهر آمادگی برای ماه رمضان و قرار دادن محیاها که در ماه رمضان بین مناره‌های همه مساجد قرار می‌گیرند و پیام‌های زیبایی را منتقل می‌کنند از جمله سنت‌هایی هستند که از دوره عثمانی تا به امروز باقی مانده است.
در گذشته محیاها با چراغ‌های نفتی درست می‌شدند و به صورت خطی چیده می‌شدند. ساختن محیا شاخه‌ای از صنعت بود که نیاز به تسلط فراوان داشت. علاوه بر این، این صنعت هر روز تجدید می‌شدند.

مردم ترکیه در آستانه ماه رمضان، مساجد را تزیین می‌کنند و مناره‌های خود را با نور تزیین می‌کنند که به آن محیا می‌گویند.در واقع، عبارت‌های زیبا به مناسبت جشن‌ها و مناسبت‌های دینی توسط نشانه‌های نوری که به اصطلاح در این کشور «محیا» گفته می‌شود، نمایش داده می‌شود و زیبایی مساجد را دوچندان می‌کند.

در واقع محیا؛ نشانه‌های نوری است که در ماه رمضان و مناسبت‌های دینی میان مناره‌های مساجد ترکیه آویزان می‌شود و عبارت‌های دینی آن بر اساس مناسبت‌ها تغییر می‌کند و تاریخ آن به دوره عثمانی ها و 450 سال پیش باز می‌گردد.برای نخستین بار در زمان سلطان احمد اول میان دو مناره مسجد جامع «سلطان احمد» استانبول، محیا نصب شد.

برپایی جشنواره‌های افطار در خیابان‌ها

ما با افطارهای دسته جمعی آشنا هستیم، اما اگر به شما بگویم افرادی که قصد روزه گرفتن با هم دارند هر شب به وقت سحری دور هم جمع می‌شوند، چه می شود؟ در امپراتوری عثمانی، به ویژه برای کسانی که در استانبول زندگی می‌کردند، سفره‌های دسته جمعی افطار در اطراف فشانه و سلطان احمد استانبول برپا می‌شد و این اتحاد و همبستگی به سحری نیز کشیده می‌شد. وقتی بچه‌ها در کوچه و خیابان مشغول بازی بودند، بزرگترها ابتدا نماز می‌خواندند و سپس با سحوری خوانی، شادی رمضان را تجربه می‌کردند.

حضور طبل‌نوازان برای اعلام زمان سحر

امروزه شاید بیدار شدن بدون سیستم‌های دیجیتال هشدار دهنده عجیب باشد و قابل تصور نباشد. اما در دوره عثمانی که خبر از امکانات امروز نبود، طبل نوازان در سحرگاهان ماه مبارک رمضان کوچه به کوچه می‌گشتند و بلند بلند شعر می‌خواندند تا کسانی که قصد روزه گرفتن داشتند، در ساعات سحری از خواب بیدار شوند. البته این سنت همچنان در برخی از محلات ترکیه ادامه دارد.

توپ‌هایی که خبر از افطار می‌دهند

همان‌طور که گفته شد برای اعلام زمان سحر از طبل‌نوازان استفاده می‌شد و اگر تعجب می‌کنید که چگونه زمان افطار اعلام می‌شد، زمانی که طبل نوازان منادی زمان سحور بودند، افطار نیز به لطف توپ‌های رمضانی مردم روزه‌های خود را باز می‌کردند. شلیک توپ‌های رمضانی سنتی است که امروزه نیز وجود دارد و توپ‌هایی به طور نمادین شلیک می‌شود. این سنت اول در زمان سلطان دوم ابتدا در آناتولی شلیک شد و سپس در قلعه روملی شلیک شد و  202 سال است که ادامه دارد.

پخت نان پیتا ویژه ماه رمضان

سنت پخت نان پیتا در ماه مبارک رمضان از دهه‌های 1400 و 1500 در نانوایی‌های عثمانی رواج یافت و بیش از 500 سال باقی مانده است. وقتی به طعم و بوی پیتای گرم که تازه از اجاق بیرون آمده است فکر کنید، می‌بینید جای تعجب ندارد که این نان آنقدر اهمیت پیدا کرده است که نانوایی‌های عثمانی از یک ماه قبل از آمدن ماه مبارک رمضان نانوایی‌های خود را تعطیل می‌کردند و برای سفره‌های ماه مبارک رمضان و حتی تعطیلات برای تولید پیتا لوازم تهیه می‌کردند. نان پیتای ترکی یکی از نان‌های سنتی و خیلی معروف کشور ترکیه است که شباهت ظاهری زیادی با نان بربری ایرانی دارد. این نان یک جور نان پیتزای سنتی ترکیه هم به حساب می‌آید.

این سفره‌های افطاری همه را دور هم جمع می‌کند

سفره‌های افطاری همواره همه را دور هم جمع می‌کند. برای سفره افطار همه دور هم جمع می‌شوند و اقوام، دوستان و حلقه‌های نزدیک خود را به سفره‌های افطار دعوت می‌کنند، اصل این سنت این است که همه مردم، چه با توان مالی و چه بدون توان مالی، سر یک سفره افطار جمع شوند. می‌توان گفت که این سنت نزدیک به مراسم «چادر افطاری» امروزی است که در ترکیه رواج دارد.

شیرینی و شربت‌هایی ویژه برای ماه مبارک رمضان

تهیه شیرینی و شربت ویژه ماه مبارک رمضان در ترکیه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شربت مخصوص ماه رمضان «ریحان بنفش» است که ترکیه‌ای‌ها مخصوصاً در وعده صبحانه از آن لذت می‌برند. شربت ریحان بنفش بعدا در افطار و در ماه رمضان نیز رواج پیدا کرد. سرو این شربت در ماه رمضان یک سنت 600 ساله است که هنوز هم رواج بسیاری دارد.

پخت «گولاچ»؛‌سنتی که هنوز رواج دارد

یکی از دسرهایی که بعد از افطار سرو می‌شود، گولاچ نام دارد. گولاچ، بخشی جدایی ناپذیر از غذاهای کاخ عثمانی است که طعمی منحصر به فرد دارد. تاریخچه گولاچ که از برگ‌های گولاچ، نشاسته گندم، سفیده تخم مرغ و آب تهیه می شود، به قرن پانزدهم باز می گردد. همسایه ها این طعم بی نظیر را مخصوصاً بعد از افطار با قهوه ترکی برای همدیگر سرو می کردند تا رمضان، ماه اشتراک و وحدت را شیرین کنند.
سنت گولاچ امروز نیز ادامه دارد و یکی از دسرهای بسیار خوشمزه ترکی است که این دسر اغلب در ترکیه برای ماه رمضان تهیه می‌شود و بسیار مقوی و خوشمزه است. برای تهیه این دسر باید از برگه گولاچ بهره برد که در لوازم قنادی یا شیرینی فروشی‌ها قابل دسترس است. همان طور که گفته شد این دسر خوشمزه در دوران عثمانی پخته می‌شده و یکی از شیرینی‌های درباری بوده که کم کم مصرف عمومی پیدا کرده است. در واقع گولاچ دو کلمه است گول به معنی گل رز است زیرا در این شیرینی از گلاب استفاده شده است و ابتدا به این دسر گول آش گفته می‌شده و بعدها به گولاچ در آمده است. خمیر نازک گولاچ از آب نشاسته درست می شود و پخت آن مهارت خاصی دارد.

«اجاره دندان» راهی برای کمک به فقرا

در امپراتوری عثمانی این یک سنت جا افتاده بود که هر روز عصر در کاخ ها و عمارت های اعیان و بزرگان ضیافت افطاری می‌دادند. در این افطاری‌ها پول و هدایای مختلف پس از صرف غذا با نام اجاره دندان بین میهمانان به ویژه فقرا توزیع می‌شد. با این سنت میزبان، به مهمانانش هدایایی تقدیم می‌کرد و می گفت: «میهمان من بودی، برای گرفتن ثواب من زحمات زیادی کشیدی، هنگام غذا خوردن دندان‌هایت را خسته کردی، این کرایه دندان‌هایت باشد».

در برخی منابع آمده است که محمود پاشا، وزیر محمد فاتح، در ضیافت‌هایی که ترتیب می داد، سکه‌های طلا را در برنج می‌گذاشتند و این سکه‌ها متعلق به کسانی بود که آنها را هنگام صرف غذا پیدا می‌کردند. همچنین می توان گفت که هدف این عمل نشان دادن میزان ثروت و سخاوت وزیران به اطرافیان و عموم مردم است.
امروزه این رسم همچنان ادامه دارد و میزبان هدایای خود را در کیسه‌هایی زیبا به مهمانان خود می‌دهد.

تفریح خانوادگی بعد از افطار

یکی از رسوم ترکیه‌ای ها در ماه مبارک رمضان حضور در جشن‌های ویژه این ماه است. یکی از تفریحات بعد از افطار حضور در نمایشگاه‌هایی است که در آن جشن‌های رمضان برپاست. یکی از بازی‌هایی که برای کودکان در این مراسم‌ها انجام می‌شود، بازی با سایه هاست. بچه‌ها از این بازی‌ها لذت می‌برند.

بازی تا سحر و خوردن سس‌هایی با طعم میوه

بیایید فهرست آداب و رسوم ترکیه در ماه مبارک رمضان را با را با یکی از رنگارنگ‌ترین و شیرین‌ترین خوراکی‌ها به پایان برسانیم. در ماه مبارک رمضان کودکان تا سحر در خیابان‌ها بازی می‌کنند و در این میان سس‌هایی که با استفاده از میوه‌های مختلف آماده شده و طعم‌های گوناگونی دارد، در میادین قرار داده می‌شد تا هر وقت که بچه‌ها دوست داشتند، از این سس‌های رنگارنگ بخورند و به بازی خود ادامه دهند.