میراث آریا: طبق آثار و بقایای موجود بویژه سفال‌های جمع آوری شده از سطح برخی محوطه‌های سطح شهرستان، قدمت این منطقه به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد برمی گردد، مهم‌ترین آثار تاریخی مربوط به قبل از اسلام در خواف شامل محوطه و بنای رباط زیارت، قلعه بزه، بنای سنگی سیراوند و... است خواف بزرگ از ولایات وسیع خراسان بوده که مساحت فعلی آن یک دهم گذشته است و تا قرن هشتم هجری بر اساس اسناد تاریخی، بعضی از سال‌ها، شامل شهرستان‌های فعلی تربت حیدریه، رشتخوار، خواف و قسمتی از نقاط مرزی که فعلا جزو افغانستان هست بوده است.
صاحب نزهت القلوب در سال 740 هجری خواف را جزو هرات آورده که دارای سلامی و زوزن است میوه هایش انگور، انار، انجیر، خربزه، مردم آن حنفی مذهب مهمان نواز، خیر و تولیدات آن ها کرباس، ابریشم و روناس است.
جاده ابریشم که از قدیمی ترین پل های ارتباطی دنیای قدیم بوده از ایران می گذشته است طبق گفته شادروان عبدالحسین زرین کوب شاخه ای از این جاده از خواف می گذشته است که این دلیل گویا و واضحی است بر سابقه این شهر در مبادلات تجاری و فرهنگی دنیای قدیم. خواف به دلیل جاذبه های خاص خود از قدیم الایام مورد توجه بوده است خصوصاً زمانی که رونقی در کار خود داشته است و از نظر قدمت و ابنیه تاریخی و گروههای مختلف دانشمندان از جمله فقها، ریاضی دانان، عرفا، مورخین، اطباء و مشاهیر فراوانی مورد توجه خاص و عام بوده است. سامان خواف و زوزن به تبع ایران شرقی در طول نیمه دوم قرن سوم هجری در قلمرو حکومت پسران لیث صفاری 54- 290 هجری) قرار داشت و جزء اقطاعات برادر کهتر آنان علی بن لیث بود. البته نفوذ رجال خواف در دستگاه های سلطنتی و با سمت های ارجمند تا اواخر دوره تیموریان هم ادامه می یابد. هجری به وزارت سلطان حسین بایقرا رسید و تا سال 892 که معزول گردید این مقام را دارا بود. از طرفی اگر این قول را درست بدانیم که خواجه نظام الملک مرد قدرتمندی که 35 سال صاحب اختیار اداره ایران بود از بازماندگان ملوک زوزن باشد منطقه خواف تا اواخر عهد ملک شاه و سپس تا پایان دوره سلجوقیان که پسران نظام الملک نبض قدرت را در دست داشتند، به اعتبار وجود آنان رو در اعتلا و آبادی بوده است.
یاقوت و مقدسی به زوزن اشاره‌ای داشته که به علت اهمیت تجاری و ارتباط با سلامه، خرجرد، قاین و داشتن علما به بصره کوچک معروف شده است. که دارای آتشکده است. این ولایت از سال 1249هـ.ق که هرات از ایران جدا شد به تابعیت مشهد درآمد و مانند سابقش تحت عنوان ولایت خواف و باخرز به مرکزیت خواف شامل 6 بلوک بوده است.
تاریخ کهن خواف
نام خواف دارای سابقه تاریخی طولانی است، جغرافی دانان اسلامی مانند یاقوت حموی در معجم البلدان، بغدادی در مراصد الاطلاع، مقدسی در احسن التقاسیم، حمدالله مستوفی در نزهت القلوب، حافظ ابرو در جغرافیای تاریخی، قزوینی در آثار البلاد، ابوالفضل بیهقی در تاریخ بیهقی و بسیاری دیگر از منابع تاریخی این واژه را به شکل «خواف» که «خاف» خوانده می شود، نوشته اند. با این که واژه‌ی «خواف» فارسی است و تغییر شکل یافته « خاف » است، عـده‌ای درباره نامگـذاری آن به لغات عربی متوسل می‌شوند و می‌گویند چون خواف در بن بست قرار داشته و از تـرس راهزنان و هوای گرم آن مردم در خوف و هراس به سر می برده‌اند، بدین سبب آن را «خواف» گفته‌اند، در صورتی که نام خواف زمانی به وجود آمده که مانند امروز در بن بست قرار نداشته که چنین حدس زده شود، بلکه از هزاره های قبل از اسلام این نام برده می شود.
در زمان‌های گذشته این منطقه شاهراه تجارتی جاده‌ی ابریشم بوده و برای حمل آتش مقدس زردتشتیان و از جاده‌ی آذربایجان به سیستان از این محل عبور میکرده است.
همچنین در مسیر راه‌های هرات، نیشابور، گناباد، قاینات و زوزن قرار داشته است و نمی توان باور کرد منطقه ای که در مسیر چنین جاده‌های معتبری قرار داشته باشد، مردم و یا مسافران آن قدر در خوف و ترس به‌سربرند که نام خواف را به معنای خوف و ترس بنامند.
رویداد های تاریخی مهم خواف
مردم خواف در سال 18 هـ.ق پس از این که احنف بن قیس شهر هرات را به تصرف خود درآورد، اسلام را پذیرفتند اما تا سال ها بعد در گوشه و کنار خواف زردشتیان بر آیین خود بودند و مقاومت می کردند. در منطقه‌ی بالاخواف، خرگرد و به خصوص در سنگان مقاومت زردشتیان حدود 150 سال طول کشید. در نهایت چون تاب مقاومت نیافتند، به دیار هند مهاجرت کردند و در آن جا شهری به‌یاد سنگان به نام سنجان بنا کردند.
از وقایع تاریخی دیگر خواف می توان از حضور حسن صباح نام برد. او چون به فراست و تدبیر مردم پی برد از حمله و تسلط خود بر خواف منصرف شد و به قهستان رفت. بعدها در برگشت در قلاع کوه خیرآباد بالا خواف پیروان خود را مستقر کرد. دوباره در سال 549 هـ.ق به خواف حمله کرد که این حمله نیز به شکست منجر شد. در بعضی از کتاب های تاریخ قدیم از جمله تاریخ جهانگشای جوینی از حمله‌ی مغولان به خواف و خرابی و قتل و غارت منطقه به دست این قوم مهاجم یاد شده و تاریخ آن را حدود سال 618 هـ.ق ذکر می کند.
اقتصاد و اشتغال خواف
اقتصاد منطقه خواف و منبع درآمد مردم بیشتر بر پایه باغداری، زراعت، دامپروری، تجارت و پرورش طیور و کارگری است، کشاورزی در این منطقه به صورت دیم و آبی است، مهم‌ترین منبع آبیاری زمین‌های کشاورزی در گذشته آب قنات بوده و اکنون چاه عمیق و نیمه عمیق است. عمده‌ترین محصولات کشاورزی انواع نهال‌های میوه و تزیینی، توتون، زعفران، سیر، چغندرقند، جو، گندم، صیفی‌جات، کنجد و ... است. در زمینه باغداری محصولاتی چون انگور، زرد آلو، انجیر، توت، بادام، پسته، شفتالو و... تولید می‌شود. البته امروزه کشت نهال به صورت تجاری، اقتصاد نشتیفان را رونق بخشیده است و عمده ترین علل پرورش آن برای جلوگیری از خسارت بادها بوده است. گونه های منحصر به فرد و نادر نهال در این منطقه شامل کاج الدار، کاج خمره‌ای و مخروطی، سرو، سرو نقره‌ای، سرو ناز، سرو خمره‌ای، گل رز، بادام و انواع توت و شاتوت، زیتون تلخ، ابریشم مصری و... است.
ساکنان این منطقه علاوه بر فعالیت‌های کشاورزی و دامداری به کار تجارت و فعالیت در معدن سنگان که بزرگترین معدن سنگ آهن در خاورمیانه می باشد و همچنین سایر کارخانجات موجود در شهرستان اشتغال دارند.
نیروگاه بادی در خواف
یکی از ظرفیت های بالقوه و مهم شهرستان نیروگاه‌های بادی است که با توجه به اینکه خواف و به‌ویژه سنگان در مسیر تونل بادی (بادهای 120 روزه سیستان) قرار دارند، این پتانسیل خدادای برای تولید برق و شکوفایی اقتصادی منطقه و استان و ایجاد اشتغال استفاده بهینه برد که در سال‌های اخیر چند شرکت برای راه‌اندازی توربین‌های بادی وارد عمل شده اند.
آداب و رسوم
باورهای قدیمی و آداب و رسوم ساکنان منطقه خواف متأثر از اندیشه های مذهبی، اعتقادی و طبیعتی است که در آن ساکن می‌باشند و ویژگی‌های خاص خود را دارد، مراسم ازدواج، ختنه سوری، مراسم مربوط به اعیاد مذهبی و ملی و مراسم مربوط به ایام سوگواری و مراسم نماز باران از جمله آداب و رسوم منطقه خواف است.
مشاهیر
خواف به لحاظ داشتن موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی مناسب در دوره‌ی اسلامی حائز اهمیت است. نزدیکی و مراوده با کانون‌های بزرگ سیاسی، علمی و فرهنگی آن زمان، یعنی: هرات، نیشابور، مرو و سمرقند و عبور جاده ابریشم، توسعه و تحولی چشمگیر در وضعیت علمی و فکری این سرزمین ایجاد کرد، این رونق و حیات علمی، در تاریخ گذشته خواف منجر به تربیت افرادی عالم و شاخص درعرصه‌های سیاسی، علمی، دینی و ادبی شد که در دوره خود در زمره بزرگترین علما و مشاهیر زمان بودند، ابوالفداء می‌گوید: «خواف از اماکن مشهور خراسان است.»
صنایع دستی
شهرستان خواف یکی از شهرهای قدیمی استان خراسان رضوی است وزنان این شهرستان در فصل تابستان بیشتر در خانه می‌مانند و هنر اصلی آن ها بافتن قالی و پلاس است قالی بافی در این شهرستان هنر قدیمی است ولی رواج زیادی دارد به طوری که خانم‌های خانه دار حتما در عرض یک یا دو ماه یک قالیچه با کیفیت خوب می‌بافند.
سوغات
عمده گردشگران و مسافرانی که شهرستان خواف را به عنوان مقصد مسافت انتخاب می‌کنند با توجه به موقعیت جغرافیایی و اقلیمی و همین طور فرهنگ مردم خواف انواعی از سوغات را شامل نان های محلی تافتون مخصوص و نان روغنی، پسته، انواع آبنبات تخته‌ای و غیره با رنگ‌های متنوع، گلیم های تهیه شده توسط زنان روستاها، زعفران و محصولات فِرَت از این دیار تهیه کرده و به شهرهای خود می‌برند.
آب و هوای خواف
خواف دارای آب و هوای خشک و بیابانی با زمستان‌های نسبتاً سرد و کم بارش و تابستان‌های گرم و خشک می باشد. بارندگی در این شهر به صورت باران و تا حدودی برف است و میزان آن از غرب به جنوب کاهش می‌یابد.
در شهرستان خواف سه تالاب مهم بنام های سیرخون (مژن آباد)، سده و سلامی وجود دارد که هر یک دارای ارزش های اکولوژیکی خاص هستند و مهم اینکه در فصل زمستان پذیرای پرندگان مهاجر آبزی وکنار آبزی هستند و گونه هایی مانند اردک مرمری، اردک بلوطی، اردک تاجدار، انواع کشیم، پلیکان، اردک سرحنایی، سرسبز، خوتکا، فالاروپ، درناهای خاکستری، غاز پا خاکستری، انقوت، پرستوی دریایی، انواع کاکایی، فیلوش، خوتکای ابرو سفید و... در این آبگیرها شناسایی شدند. از دیگر اماکن تفریحی می توان به آبشار کفتر دره، آبشار رزداب، تنگل هل: تنگل شهرک، تنگل سده، تنگل خیرآباد، تنگل سلامی، تنگل رزداب، تنگل گولوش، تنگل برا کوه، تنگل دره سفید، تنگل خرگرد، تنگل مهرآباد، تالاب ها: سیرخون مژن آباد ، سده و سلامی اشاره کرد.
آبشارها
وجود سازندهای سخت و غیرقابل نفوذ در ارتفاعات شمال و شمال غرب و بارندگی نسبتا مناسب در فصل بارش ( پائیز و زمستان) موجب جاری شدن رواناب در سطوح سنگی شده و در برخی نقاط اختلاف ارتفاع در مسیر حرکت آب، چشم اندازهای زیبایی شبیه آبشار با ارتفاع متفاوت تا 80 متر را نیز بوجود آورده است. همچنین آبشارهای زیبا که به نوعی ایجاد آبنماهای طبیعی نموده اند این زیبایی را چشم نوازتر می کنند. در تنگل های سده، مهرآباد، رزداب و گله بید نمونه هایی از این آبشارها بچشم می خورند.
غارها
از دیگر آثار زیبای طبیعی منطقه می توان به غارها اشاره نمود. غارها حفره های طبیعی هستند که در سنگ به عنوان یک مجرا در جهت جریان آب بین نقاط ورودی (جریان نفوذی) و نقاط خروجی (مثل چشمه ها و زهکش ها) عمل می کنند و قطر این مجراها می تواند از 5 تا 15 میلی متر و یا تا 30 متر برسد و از آنجا که این اشکال ژئومورفولوژیکی عموما در مناطق کارستی یا شبه کارستی (آهکی) شکل گرفته و تکامل می یابند، در ارتفاعات میانی شهرستان خواف معروف به ارتفاعات سینا که سازند آهکی دارد بیشتر دیده می شوند. هر چند در ارتفاعات شمال و جنوب نیز حفره هایی تحت عنوان غار معروفند ولی غارهای ارتفاعات میانی عمیق و به اصول علمی تعریف شده از غار شبیه ترند.
فراهم شدن زیرساخت‌های گردشگری در خواف
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف با بیان این این که خوشبختانه زیرساخت‌های گردشگری در شهرستان فراهم شده است، گفت: 11 اقامتگاه‌های بوم گردی فعال، در سطح شهرستان پراکنده بوده و خدمات خوبی نیز ارائه می‌کنند، همچنین سه اقامتگاه بوم گردی نیز طی چند ماه آینده افتتاح خواهد شد.
محمود باعقیده با اشاره به اینکه طی دو سال اخیر زیرساخت‌های گردشگری در بیشتر بناهای منحصر به فرد تاریخی که در شهرستان داشتیم فراهم شده است، ادامه داد: خوشبختانه جاده، آب، اینترنت و تلفن، فضاهای اقامتی و نمایشگاهی و دیگر زیرساخت‌های گردشگری در بناهای تاریخی از جمله مسجد ملک زوزن فراهم شده است.
او این اقدامات را موجب ماندگاری مسافران در این شهرستان دانست و تصریح کرد: اقدامات انجام شده موجب شده گردشگران خارجی با آسودگی خاطر، آسایش و راحتی خیال بیشتری به این شهرستان بیایند.
باعقیده افزایش حضور گردشگران خارجی را در شهرستان نسبت به سال قبل بسیار چشمگیر دانست و تصریح کرد: جاذبه‌های تاریخی منحصر به فرد خواف از دوره‌های مختلف موجب شده همه ساله پذیرای بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی باشیم.
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خواف جاذبه‌های تاریخی این شهرستان را منحصر به فرد دانست و افزود: جاذبه‌های تاریخی از دوره‌های مختلف هستند که مدرسه غیاثیه خرگرد منحصر ترین بنای به جا مانده از دوره تیموری از آن جمله است.
او از مسجد ملک زوزن به عنوان زیباترین و با ارزش‌ترین مسجد و بنای دوره خوارزمشاهی در داخل شهر خواف نام برد و افزود: با آنکه اطلاعات دقیقی از قدمت این آسیاب‌های بادی در دست نیست اما مورخان معتقدند که قدمت این سازه‌ها به زمان پیش از ورود اسلام به ایران و یا فراتر از آن یعنی ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد بر می‌گردد.
باعقیده یادآور شد: این سازه معماری منحصربه‌فرد، در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. آسبادهای نشتیفان خواف، از جاذبه‌های گردشگری خراسان رضوی است که در فهرست موقت میراث جهانی نیز به ثبت رسیده است، این آسباد های بزرگ، با خشت، گل و چوب ساخته شده‌اند و یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران، به حساب می‌آید.
انتهای پیام/
نظر شما