میراث آریا: شناسایی دقیق ابعاد گوناگون فرومد حائز اهمیت دوچندان خواهد بود، اگر به این نکته توجه کنیم که مسجد جامع فرومد به‌عنوان یکی از بناهای شاخص معماری ایرانی، در فضای فرهنگی دوره خوارزمشاهی پی افکنده شده و در خراسان پرآشوب ایلخانی سربرافراشته و علم سربداران را استوار نگاه داشته است.
روستای فرومد، طبق تقسیمات جدید کشوری، جزو بخش میامی شهرستان شاهرود در استان سمنان است. این منطقه درگذشته، جزو ایالت قومس نبوده و عموماً در کتب و مسالک، آن را جزو ولایت جوین و بیهق محسوب کرده‌اند. این روستا که مرکز دهستان فرومد است، در ۱۸۰ کیلومتری شرق شاهرود در مسیر جاده شاهرود به سبزوار، شمال شرقی عباس‌آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه‌های جغتای جای گرفته است. بر اساس نقشه تقسیمات چهارگانه اقلیمی ایران، دهستان فرومد به‌عنوان سرحد شرقی استان سمنان، جزو بخش میامی شهرستان شاهرود، در اقلیم سوم آب و هوایی ایران، یعنی اقلیم کوهستان‌های غربی قرار دارد. این امر به سبب موقعیت این دهستان در دشت‌های جنوبی کوهپایه‌های البرز شرقی است. همین امر سبب شده است تا ساکنان آن، در طول ایام سال، زمستان‌های سرد و تابستان‌های گرم و خشک را تجربه کند.
بعد از تشکیل حکومت پارت‌ها در ایران فریومد نیز جزئی از سرزمین پارت شد. پارت‌ها از شعب آریایی پارتی هستند و در مشرق بحر خزر زندگی می‌کرده‌اند. امپراتوری اشکانی که از خراسان پدیدار شد و تا مرز و بوم و یونان رفت و موجب اتصال شرق و غرب شد، توسط همین اقدام پارتی تشکیل شد.
کریستن سن، ایران‌شناس نامدار دانمارکی هنگامی‌که درباره آتشکده دوران ساسانی توضیح می‌دهد، آتشکده آذر برزین مهر را که از آن کشاورزان بوده است، در کوه‌های ریوند می‌داند. اگرچه به اعتقاد دیگری مکان این آتشکده در قریه مهر بوده است که سر راه خراسان به یک‌فاصله از میان دشت و سبزوار قرار دارد. به‌هرحال این مرکز مذهبی دوره ساسانی را در هرکجا بدانیم نزدیکی فریومد به یکی از مراکز عمده مذهبی دولت ساسانی، بیانگر موقعیت این ناحیه در زمان ساسانیان است. این منطقه در زمان ساسانیان جزئی از ولایت ابرشهر یا نیشابور بوده است. فریومد در کتاب‌های تاریخ و جغرافیایی ایران قرن‌ها جزو سبزوار محسوب می‌شده است، ولی اکنون فریومد از توابع شاهرود است و مراجعات و کارهای مردم به جای سبزوار با ادارات شاهرود است و فریومد جزو هرکجا که باشد، دهستانی بسیار قدیمی است که آبادی و جمعیت و اهمیت گذشته آن بیشتر از وضع حاضر بوده است.
یکی از وقایع مهم تاریخی این قصبه و شهرک در سال ۵۳۷ هجری قمری آمدن خوارزمشاه ینالتکین بن محمد به آنجا و سوزاندن درخت معروف و سرو تاریخی آنجا است که این واقعه را ابوالحسن بیهقی در کتاب تاریخ بیهق خویش ذیل عنوان قصه سرو ریه کشمر و فریومد این‌چنین وصف کرده است: «زرتشت که صاحب المجوس بود، دو طالع اختیار کرد و فرمود تا بدان طالع دو درخت سرو بکشتند؛ یکی در دیه کشمر [کاشمر] و یکی در دریه فریومد.»
جنبش مردمی و دینی سربداران که در اثر تلاش پیگیر رهبران آزاد و آگاه و مردم‌دوست و متدین آن منجر به تشکیل دولتی مستقل ملی و شیعه‌مذهب ایرانی در قسمتی از خاک ایران خراسان غربی شد، از لحاظ وسعت، بزرگ‌ترین و از نظر تاریخی مهم‌ترین جنبش آزادی‌بخش خاورمیانه در قرن هفتم هجری است که برای نخستین بار ضد فرمانروایان بیگانه و غارتگر مغول در ایران به وقوع پیوست. این جنبش پرشور اجتماعی که از قشرهای پایین اجتماع ایرانی ریشه گرفته بود به استیلای استعمارگرانه قوم وحشی تاتار که ۱۲۰ سال با سبعیت و بهره‌کشی توان‌فرسایی نسل به نسل جابرانه بر مردم ایران حکومت کردند، پایان بخشید و سرانجام حکومتی از خود بر مبنای اعتقاد به سنن ارزنده ملی و آیین مورد توجه عموم ایرانیان یعنی مذهب تشیع ۱۲ امامی، پایه‌گذاری کرد که نزدیک به ۵۰ سال دوام داشت. با شروع آشفتگی اوضاع در زمان سلطان ابوسعید به دلیل وضع اقتصادی و سختگیری نسبت به مردم و با توجه به اینکه خراسان از همان ابتدای تسلط اعراب بر ایران، کانون اصلی مخالفان حکومت‌های وقت بوده است، چه در زمان امویان که قیام ابومسلم خراسانی نمودی از انزجار علیه دستگاه حاکمه وقت بوده و چه بعدها در دوران حکومت عباسیان که خراسان همواره گذشته از کانون بودن، مرکزی دائمی برای انقلابیون به‌خصوص شیعیان و طرفداران خاندان نبوت نیز بوده است.
جنبش سربداران خراسان نیز به‌عنوان حرکتی شیعی از این امر مستثنی نبوده و از همین رو بود که شیخ خلیفه مازندرانی عارف معتقد شیعی، پس از رانده شدن از زادگاه و سرزمینش (مازندران) تنها به دلیل اعتقادات شیعی و افکار ضدانقلابی سر از خراسان در آورد. در آخرین سال‌های حکومت ایلخانان ابوسعید نارضایتی افکار قشرهای پایین مردم شهر و روستا در خراسان به حد اعلا رسیده بود و هم در آن زمان واعظی پدید آمد که کوشید تا نهضت ناراضیان را سازمان دهد و از لحاظ فکری رهبری کند. او همان شیخ خلیفه بود. یکی از شاگردان شیخ خلیفه، به نام شیخ حسن جوری به عقل و درایت و قدرت ممتاز بود. او جوانی روستازاده بود از دهکده جور. حسن دوره مدرسه را به پایان رسانده و به لقب مدرس مفتخر شد. بعد از قضیه شهادت شیخ خلیفه مجبور به هجرت شد.
سخنان شیخ حسن، موجب تهییج مردم می‌شد. فقها به امیر ارغوان گفتند که او مذهب شیعه و قصد خروج دارد، او شخصی فرستاد ولی شیخ حسن و اتباع او را مردمی، نیک معاش یافت که به طاعت و عبادت روزگار می‌گذراندند. به همین جهت از آزار شیخ درگذشت. این غفلت امیر ارغوان شاه باعث شد افکار و عقاید شیخ حسن جوری قلمرو وسیعی را فرا گیرد اما بالاخره ارغوان شیخ را دستگیر و به قلعه طاق دریاز فرستاد. در همین زمان یک حادثه در دهکده باشتین، یکی از دهات بیهق سبزوار منشأ قیامی بزرگ به نام سربداران شد. سربداران را دولت شاه، فرقه‌ای شجاع و مردانه و محتشم می‌داند که از وفات سلطان ابوسعید خان قریب ۵۰ سال در اکثر بلاد خراسان حکومت و سلطنت کردند.
شروع نهضت سربداران این‌گونه بوده است که پنج تن از ایلچیان و مأموران صاحب دیوان علاءالدین محمد فریومدی؛ وزیر خراسان (محل استقرار او فریومد بوده است) در سال ۷۳۶ هجری برای گرفتن مالیات‌های جنسی برای چندمین بار به قریه باشتین آمدند و در منزل برادران حسن و حسین حمزه که از معتمدان و سرشناسان آنجا بوده‌اند، سکنی گزیدند و از آنها شراب و شاهد (دختر زیبارو) طلبیدند. آنها پس از تهیه شراب، از بابت شاهد عذر خواستند، ولی آنها نشنیده گرفتند و خواستند که بر بعضی از عورات دست دراز کنند. بعد از این بی‌حرمتی مغولان، این دو برادر به غیرت آمده و پنج ایلچی را کشتند. خواجه شمس‌الدین چشمی از جمله امرای نامی سربداران بود. او کار سربداران را رونق داد و با طغاتیمور صلح کرد مشروط بر اینکه ولایاتی که در تصرف خواجه مسعود بود، تحت فرمان او باشد. او درهای فساد را در سبزوار بست و اقدامات بسیاری در نوسازی زیرساخت‌های رفاهی و رضایتمندی عموم مردمان آن زمان انجام داد و مسجد جامع سبزوار را آباد کرد. او همچنین مسجد آق قلعه جوین و مسجد قدیمی جامع فریومد که یکی از الگوها و شناسنامه هویتی معماری ایران است را بنا کرده است.
روستای فرومد، با تاریخی به وسعت یک حکومت در دورانی از تاریخ، مرکز مهم‌ترین رویدادهای ایران بخصوص بین قرن‌های چهار تا هشتم هجری بوده است.
هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما