میراث آریا: تعزیه به زیبایی واقعه کربلا را به تصویر می‌کشد مردمان استان مرکزی نیز از همان دوران قاجاریه که بدو تاسیس اراک است به علت تعلق خاطری که نسبت به ائمه اطهار بخصوص خاندان و اهل بیت سیدالشهدا داشته همواره سعی می‌کردند برای تجلی هر چه بیشتر این مراسم که به نحوی جز مراسم سوگواری محسوب می‌شد از هیچ‌گونه سعی و کوششی دریغ نکنند هر دسته در هر منطقه‌ای از استان مرکزی سعی در بیشتر جلوه دادن این مراسم با شکوه و در عین حال حزن انگیزتر از دسته‌های رقیب خود می‌داشت، برپایی تعزیه در فراهان و نظم‌آباد، تفرش و شازند تقریبا همزمان با برپایی تعزیه در تکیه دولت تهران بوده است. تشکل و حمایت و هدایت گروههای تعزیه خوان چه در سطح استان و چه دعوت گروههای تعزیه‌خوان از بعضی شهرستانها از جمله اصفهان و با اتکا به حمایت دولت وقت که خود در تهران با اجراهایی در تکیه دولت تهران سبب شد که این نمایش مذهبی به زودی به رشد چشمگیری نائل شود. در اراک از بدو تاسیس تا سال 1314 که رضاخان به سفر ترکیه و دیدن آتاترک رفت به شکل منسجم انجام می‌شد. بعد از بازگشت او به دلایل سیاسی برگزاری تعزیه ممنوع شد. تا اینکه در شهریور 1320 هجری شمسی که رضاخان از سلطنت خلع شد عزا داری سالار شهیدان بار دیگر آزاد شد. اما برای شروع مجدد اجرا در محرم سال 1321 هجری شمسی تعزیه به روال گذشته اجرا شد. این آزادی دوباره با به حرکت در آمدن دستجات تعزیه سیار و ثابت در اراک هم کار و فعالیت خود را آغاز کرد. مردم اراک با داشتن پیش ذهنیتی که شامل رمز و رازها در فرهنگ و سنت است از بسیاری قواعد و عرفهای آگاهی لازم را کسب کرده و تقریبا با آنها هماهنگ شده و آنها را بخوبی پذیرفتند، در نتیجه هنگامیکه این رمز و رازها بصورت کد نمادین نمایش داده می‌شد باز مخاطب در می‌یافت، آنچه را که مقصود و منظور آفریینده اثر بوده است. بسیاری از ابزار و ادوات و آلاتی که در نمایش صحنه‌ای مذهبی بکار گرفته می‌شود ممکن است حتی به جز نگرش رئالیستی باشد. برای مثال نوشتاری رئالیستی با نگرش نمادین متن کاملا رئالیسمی توان برای نشان دادن واقعیت از نگرش غیر رئالیستی مدد جست.
در نمایش مذهبی شبیه‌خوانی نشان دادن ظرفی از آب به خوبی شط فرات را برای مخاطبان خود تداعی می‌کند و یا نشان دادن رنگ سرخ معرف خصلت اشقیا است در حالیکه مفهوم متعالی و والای آن نمادی از شهادت است. موسیقی که یکی از ارکان مهم تعزیه است و به قول برشت: نقل‌پذیری موضع یا نگرش از عوامل اصلی در بکارگیری تصنیف نمایش‌ها می‌تواند کمک ارزنده‌ای در پیشرفت و تقویت ژست و شخصیت یا موقعیت را نمایش دهد. چرا که با استفاده از موسیقی امکان کنترل دقیق ریتم، سرعت، تکرار جملات مهم، امکان‌پذیر خواهد بود، بعلاوه به سبب عامل اضافه‌ای که دارد (ملودی) نقل‌پذیری کلمات را افزایش می‌دهد. نغمه‌ای که برذهن کسی نشست دیگر مشکل از آن ذهن بیرون می‌رود. در مورد شبیه‌خوانی این مسأله بسیار صادق است و بی‌دلیل نیست که اهمیت موسیقی در تعزیه یا شبیه‌خوانی کمتر از حتی اپرا نیست. باید اذعان داشت که شبیه خوانی در حفظ و اشاعه موسیقی ایرانی نقش مهمی را داشته است. آقای روح الله خالقی معتقد است: شبیه‌خوانی یکی از مهمترین وسائلی بود که موجب حمایت و حفظ حفظ قسمتی از نغمات ملی شد. وسائل و ادواتی که در موسیقی تعزیه در اراک استفاده می‌کردند شامل شیپور، سرنا، نی، قره نی، طبل، دهل، کرنا و سنج نام برد. استفاده از کدهای رمزآلود و سمبولیسم همچنین استفاده از موسیقی و اشعار حماسی همه و همه برای ایجاد فضایی رئالیستی و روحانی که بتوان بانگرش صحیح و اجرای آن، پرده از واقعیتی کتمان شده برداشت. از دیرباز برپای تعزیه چه بصورت ثابت و چه بصورت سیار همواره حماسه عاشورا و عاشورایان و دلشدگان حضرت حق را بصورت خاطره‌ای جاوید در قالب نمایشی مذهبی سعی شده است در نهانخانه دل‌ها سکنی دهد. این نمایش مذهبی بیشتر برای نشان دادن حق و حقانیت است نه خوابی رخوت بار، نه نمایشی غمین و اندوهبار که سبب ناتوانی هرچه بیشتر اذهان شود. این نمایش مذهبی در اراک و حومه از جایگاه ویژه و والایی برخوردار بوده است. این خطه سرشار از شبیه خوانان توانا و کارآمد و خوش صدا و مستعد و متعهد بوده که در برپایی این نمایش مذهبی از هیچ کوششی دریغ نمی‌کردند و این نمایش مذهبی در هر روستا و تابعه‌ای با خصوصیات محلی و اعتقادات و باورهای خاص خود اجرا می‌شده است. این نمایش مذهبی طی هفت قرن مرحله به مرحله شکل گرفته و با پیوند با دو آیین باستانی مرگ خدای افسانه‌ای بعل و نوحه سرایی خیالی برای او آغاز می‌شود و با مرگ سیاووش که در اصل سمبلی از نیکی و جوانمردی است ادامه می‌یابد تا زمان معزالدوله و اینک که این نمایش مذهبی برای بازگو کردن واقعه کربلا و اهداف دیگر به اجرا در می‌آید. اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی چه در اراک چه در روستاها و شهرهای تابعه از جایگاه ویژه و برجسته‌ای برخوردار بوده است. این هنر مذهبی نسل به نسل ادامه یافته و از همان دیرباز با تشکیل گروههای منسجم و تعیین معین البکاء به امر شبیه‌خوانی می‌پرداختند. مراسم عزاداری امام حسین (ع)در اراک درگذشته از نظم خاصی برخوردار بوده است و شاید برخورداربودن از همین نظم خود سبب گشت که شبیه‌خوانی استان جزء یکی از قطب‌های مهم تعزیه‌خوانی در سطح کشور مطرح شود.
عزاداری در تمامی طول سال در شهر اراک به چهار صورت انجام می‌گرفت:
۱ -روضه خوانی در مساجد، منازل و تکایا.
۲- عزاداری به وسیله دستجات و هیئت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی و سقایی.
۳- تعزیه‌خوانی ثابت.
۴-تعزیه‌خوانی به صورت سیار.
روضه‌خوانی بعد از شهریور ۱۳۲۰ که عزاداری حسین بن علی (ع) آزاد شد در اراک با شور و هیجانی خاص بین مردم اراک به وجودآمد و در تمامی مساجد اراک روضه‌خوانی و مصیبت سرایی امام حسین برپا شد. در روز اول محرم تمام مساجد و تکایا را با پرچم‌ها و علم‌ها و پارچه‌هایی به نام محتشم۱ (پارچه‌های به عرض نیم متر و به طول‌ها مختلف از ۳ متر تا ۱۰ متر که روی آنها اشعار محتشم کاشانی در مورد عزاداری امام حسین نوشته شد) تزیین می‌کردند و از شب دوم محرم از سر شب تا نیمه شب حدود ۱۲ شب مشغول روضه‌خوانی و عزاداری می‌شدند. با توجه به اینکه در تمامی مساجد هر شب به روضه یکی از یاران امام حسین(ع) نسبت داده شده بود در نتیجه در یک شب تمامی مساجد و تکایا یک نوع روضه خوانی داشتند. روضه خوانان در این شب‌ها کمتر وعظ و نصحیت می‌کردند و حدوداً ۱۵ دقیقه روی منبر صحبت می‌کردند و بقیه را به ذکر مصبیت می‌پرداختند. مجالس روضه در روز اندکی متفاوت بود و بیشتر جنبه وعظ داشت و عموماً بازاریان و کارگران در مراسم روز شرکت می‌کردند. شکل دیگر عزاداری در اراک به راه افتادن دستجات سینه زنی و عزاداری است. حدود ۳۰ دسته سینه‌زنی و زنجیرزنی و سقایی وجود داشت که اکثرا دارای تشکیلات منظم و مرتبی بود. این هیئت‌ها در تمامی روزهای عزا و اعیاد سال جمع می‌شدند و در مسیرهای مشخص به راه می‌افتادند و مراسمی را به جا می‌آوردند. در ماه محرم پس از اجتماع در یکی از مساجد محله خود به طرف مساجد و تکیه‌ها به راه می‌افتادند و پس از طی کوچه‌ها و خیابان‌ها به محل برپایی عزاداری می‌رسیدند و مراسم را انجام می‌دادند. در دهه اول محرم هر شب که به شب عاشورا نزدیکتر می‌شد تعداد نفرات عزادار افزوده می‌شد بطوریکه در شب نهم و دهم محرم تعداد بعضی هیئت‌ها سینه زن به هزار نفر می‌رسید. تشکیلات هیئت‌های زنجیرزنی مختصرتر بود و هیئت‌های سقایی فقط با یک پرچم حرکت می‌کردند، هر کدام از این هیئت‌ها در هر شب برنامه مخصوص داشتند و با مسیر مشخصی که در تمام سال‌های قبل رفتار می‌کردند در طول مسیر حرکت می‌کردند. در شب نهم هر هیئت به مسجد مخصوص خود می‌رفت. با توجه به اینکه در روزهایی که به عاشورا نزدیکتر می‌شد مراسم در روز مفصلتر از شب با الحاقات مختلف از جمله چهل‌چراغ، طبق و حجله (محتوی چراغ‌های متعدداز لامپ که با باطری روشن می‌شد) و آلات موسیقی شامل شیپور و سنج و دهل و طبل و فلوت و قره نیبه اجرای مراسم می‌پرداختند. از ویژگی‌های این نوع تعزیه خوانی این بود که منحصراً در شب انجام می‌شد و در هر محلی گروهی تعزیه‌خوانان و تعزیه‌داران حیاط منزل خود آماده می‌کردند. در وسط حیاط سکوی اجرای تعزیه‌خوانی را آماده می‌کردند و اطراف حیاط را با فرش می‌پوشاندند تا عزاداران و تماشاچیان بتوانند در آنجا مستقر شوند را مراسم از ساعت ۸ شب آغاز می‌شد و کودکان از عصر برای گرفتن جای مناسب برای خود و خانواده‌هایشان به حیاط مورد نظر مراجعه می‌کردند. پس از مستقر شدن همه عزاداران با صدای شیپور و طبل آغاز تعزیه خوانی اعلام می‌شد. هر شب مخصوص یک مجلس تعزیه‌خوانی بود از جمله مجلس شهادت حضرت علی(ع)، امام حسن(ع)، امام رضا(ع) حضرت عباس، حضرت علی اکبر، حضرت مسلم و دو طفلان، شبیه مختار، ورود اهل بیت امام حسین(ع) به کوفه و شام را می‌توان نام برد. این شکل نمایش در برخی از شهرها ایران مانند اراک، اردبیل، همایون شهر و.... رایج بود و ظاهراً شکل ترکیبی ویژه‌ای از حرکت دسته‌های عزاداری و آیین‌های نمایش‌گونه‌ای که در آغاز تکوین و پیدایش تعزیه ثابت و می‌دانی در اواسط یا اواخر دوره صفویان در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شد. آقای شهیدی بر چهار شیوه اجرایی تأکید دارند که در اراک همان شیوه تعزیه دوره‌ای بهرام بیضایی و دو شیوه اول که آقای شهیدی به عنوان تعزیه دوره‌ای اعلام کردند صادق است. بر طبق نظریه عنایت‌اله شهیدی در کتاب پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌شناسی، تعزیه سیار شکلی ازتعزیه‌خوانی است که چند دسته تعزیه حال با توجه به نظریات ذکر شده به جزئیات اجرایی تعزیه سیار در اراک می‌پردازیم. چون این نوع عزاداری و تعزیه خوانی شاید به نوبه خود به این شکل که در اراک اجرا می‌شد در تمام ایران بی‌نظیر باشد بنابراین به ریزترین جزئیات آن می‌پردازم: تعزیه‌خوانی در اراک به صورت سیار بوده و از زمانی که شهر ساخته شد بیشتر از دو محله نداشت و هر کدام از محله‌ها دستگاهی (دستگاه به معنی مجموعه عزاداران، وسائل و تجهیزات انجام عزاداری و شبیه خوانی اطلاق می‌شد و افرادی که برای خدمتکاری یا نوحه‌سرایی به کار گرفته می‌شدند عموما از افراد کم در آمد با تعیین مزدی به این گروه‌ها می‌پیوستند) مخصوص به خود داشته که پس از اختلافات و نزاع‌ها، عاقبت با قرار معینی از اول بازار وارد و در حین نوحه‌سرایی و نمایش جریان کامل کربلا تا آخر بازار می‌رفتند و در آخر بازار ختم دستگاه بود. تمام گفت و شنودهای شبیه خوانی‌ها به وسیله شعر و بحر طویل بود که اکثرا سروده‌های شعرای دوره صفویه نظیر محتشم کاشانی بود. شبیه خوانان که در نقش‌های موافق خوان و مخالف خوان بودند بیشتر اشعار از حفظ داشتند و گاهاً از روی نسخه می‌خوانند. دلیل این امر آن بود که یک گوشه در یک روز تعداد زیاد خوانده می‌شد مثلاً ۳۲ بار و این تکرار باعث از حفظ شدن شبیه خوانان می‌شد. به دلیل اختلافات دو محله حصار و قلعه که ریشه در قبل از ساختن شدن شهر اراک بر می‌گردد بعد از بنا شدن شهر به دو محله قلعه و حصار کوچانده شدند اما این کوچاندن باعث نشد که اختلافی که تبدیل شده بود به رقابت به فراموشی سپرده می‌شد.
مجالس تعزیه از روز ششم تا روز یازدهم بدین شکل بود:
روز ششم:
۱- گفتگوی ابن زیاد و اشعث در کوفه ۲- وداع مسلم با امام حسین(ع) در مکه و حرکت به کوفه ۳- ورود مسلم به کوفه، ورود به منزل هانی و خواندن خطبه در مسجد۴- وداع مسلم با دو طفلان و سپردن آنها به دست شربح ۵- رفتن مسلم به خانه شربح بر بالین طفلان در حالیکه آنها خواب هستند ۶- رفتن مسلم به منزل طوعه در زمان آوارگی ۷- یورش اشعث به خانه طوعه و درگیری با مسلم۸- سؤال و جواب مسلم در حال گرفتاری با امام حسین(ع) بدون آنکه امام را ببیند ۹- حجه‌الوداع، حرکت امام حسین(ع) از مدینه به طرف مکه و وداع امام حسین(ع) با قبر جدی بزرگوارشان پیغمبر(ص) ۱۰- وداع حضرت علی اکبر با فاطمه صغرا
۱۱- وداع حضرت ابوالفضل با مادرش‌ام‌البنین ۱۳- وداع امام حسین(ع) با عبدالله جعفر
روز هفتم:
۱- شمر و ابن زیاد۲- حضرت‌امیر و طفلان۳- طفلان مسلم در حالتی که گم شده‌اند ۴- گفتگوی حر و ابن زیاد
۵- گفتگوی حر و هاتف۶ - گفت و شنود ابن سعد و ابن زیاد ۷- آمدن حر به دور خیام امام حسین(ع) ۸-گفتگوی امام حسین(ع) با حضرت سکینه (س) دخترش ۹- گفتگوی امام حسین (ع) وام‌لیلا ۱۰- گفتگوی حضرت زینب وام لیلا ۱۱- گفت و شنود حر و حضرت ابوالفضل۱۲- گفتگوی حر و امام حسین(ع) و حضرت علی اکبر و خواستن آب۱۳- حر و امام حسین(ع) ۱۴- توبه حر در خدمت امام حسین (ع) ۱۵- جنگ حر و پسرش با مخالفین
روز هشتم:
۱- چوپان و نی زن و گوسفند ۲- گفتگوی امام حسین با حضرت قاسم فرزند امام حسن۳-گفت و شنود امام حسین با حضرت زینب۴- دو طفلان مسلم در زندان ۵- دو طفلان در دست حارث ۶-گفتگوی امام حسین و حضرت علی اکبر و حضرت زینب ۷- وداع حضرت علی اکبر با مادرش‌ام لیلا ۸- حضرت علی‌اکبر و امام‌حسین وام‌لیلا هنگامیکه حضرت علی اکبر عازم جنگ است۹- امام حسین و حضرت علی‌اکبر وام‌لیلا هنگام کفن پوشی حضرت علی‌اکبر۱۰- وداع حضرت علی اکبر با حضرت سکینه۱۱- وداع حضرت علی‌اکبر با حضرت علی‌اصغر۱۲- حضرت عباس و شمر در پشت خیام۱۳- شمر و ابن سعد و حضرت علی اکبر و مبارزه خواستن حضرت علی‌اکبر۱۴-حضرت علی اکبر وام لیلا و برگشت به خیمه ۱۵- حضرت عباس و حضرت سکینه ۱۶- گفتگوی حضرت علی (ع) (غایب) با حضرت عباس ۱۷-ام لیلا و حضرت زینب ۱۸- مسیب و وزیر و نامه خواندن امام حسین(ع)
روز نهم:
۱- چوپان و دو طفلان مسلم ۲- شمر و ابن سعد۳- گفتگوی حضرت قاسم با امام حسین ۴- گفت و شنود حضرت عباس و امام حسین ۵- گفتگوی امام حسین و حضرت زینب و تعبیر خواب حضرت زینب ۶-وداع امام حسین با حضرت زینب۷- کفن بری حضرت زینب برای جوانان بنی هاشم ۸-حضرت عباس و حضرت علی‌اکبر۹- جنگ حضرت علی‌اکبر با شمر۱۰- فاطمه صغرا و عرب ۱۱- جنگ حضرت قاسم۱۲-حضرت زینب وام‌لیلا و نعش حضرت علی‌اکبر۱۳- حضرت عباس و امام حسین وز حضرت سکینه۱۴- حضرت عباس و شمر ۱۵-گفتگوی حضرت عباس با حضرت زینب۱۶- وداع حضرت عباس با حضرت سکینه ۱۷-وداع حضرت عباس با امام حسین و اهل بیت ۱۸- حضرت عباس و حضرت سکینه و فرات
روز دهم:
۱- گفتگوی شمر و ابن سعد۲- حضرت عباس در حالیکه دستان او افتاده سوار بر اسب۳- اتمام حجت امام حسین با شمر۴- گفتگوی امام حسین با حضرت زینب ۵- حمله شمر به خیام زمانیکه امام حسین خوابیده۶-حضرت زینب و فضه در حال بردن کفن برای امام حسین۷- وداع امام حسین باحضرت زینب ۸- امام حسین و عرب قاصد فاطمه صغرا ۹- آوردن حضرت علی اصغر به جلوی لشگر به وسیله امام حسین برای گرفتن آب و تیرزدن حرمله به گلوی حضرت علی‌اصغر ۱۰- وداع امام حسین باحضرت رقیه۱۱- وداع امام حسین با حضرت سجاد۱۲- امام حسین و درویش۱۳- شهربانو و حضرت زینب بالای نعش حضرت علی اصغر۱۴- گفتگوی امام حسین با حبیب ابن مظاهر۱۵- گفتگوی غلام ترک با شمر و جنگ با او ۱۶- امام حسین و عبدالله و شمر و شهادت عبدالله۱۷-جنگ حضرت امام حسین با شمر و شهادت امام
روز یازدهم:
۱- حضرت‌امیرالمؤمنین وام‌کلثوم در کشیک خیمه ۲- وداع شهربانو و حضرت زینب۳- وداع شهربانو با حضرت سکینه۴- حضرت فاطمه زهرا و حضرت زینب در کشیک خیمه‌گاه ۵- عبدالله یزدگرد با شهربانو ۶- امام غایب با شهربانو ۷- خواب دیدن فاطمه صغرا، حضرت علی‌اکبر را ۸- طفل آتش گرفته و مرد شامی ۹- طفل گمشده و سید سجاد و حضرت زینب۱۰- ورود شمر به شام و گفتگو با یزید۱۱-امام غایب و حضرت رقیه
۱۲- گفتگوی شمرو یزید با سر امام حسین۱۳- خطبه حضرت سجاد در مسجد شام۱۴- خبرآوردن بشیر از جریان کربلا به مدینه و گفتگو با عبدالله جعفر
ویژگی دیگر تعزیه اراک حضور اقلیت‌های مذهبی در اجراهای تعزیه در بازار بود. این نمایش مذهبی در ایام عاشورا در اراک بیشتر روح ملی و میهنی مذهبی را در اقلیت‌ها تقویت می‌کرد و هر کس از هر قشری در این ایام برای دیدن تعزیه سر از پا نمی‌شناختند و گاهی اقلیت‌ها بعد از دیدن صحنه‌های دردناک و جانگداز نذری می‌کردند و وجوهاتی را برای برپایی تعزیه در روز بعد یا سال بعد به‌عهده می‌گرفتند. وجود جهانگردان و ایرانگردانی که برای دیدن تعزیه سیار بازار اراک می‌آمدند چشمگیر بود. مجریان این نمایش مذهبی متشکل از گروههای مختلفی بودند که از آن جمله بازاریان و تجار، کارگران، پیشه‌وران، کشاورزان و ریش سفیدان محله‌های بارو و قلعه بودند. مرسوم بود که تعزیه‌خوان‌ها شب قبل برای دریافت نسخه و لباس اجرای فردای خود به منزل بانی و سرپرست مراسم ( قلعه یا حصار) می‌رفتند و دستورات لازم را برای بهتر اجرا شدن مراسم روز بعد در یافت می‌کردند. مدت یک هفته از صبح الی ظهر و از ظهر الی غروب که گاهی اوقات خانواده‌ها حتی برای خوردن غذا نیز محل مزبور را ترک نمی‌کردند و کودکان و خردسالان با دیدن صحنه‌های متنوع نمایش مذهبی و تراژیک گاهی از ترس فریادی از گلوی خود بیرون می‌آوردند که مادر طفل مجبور می‌شد به نحوی طفل را ساکت کند و گاهی اوقات تنوع رنگ و موسیقی ملایم و حزن‌انگیز سبب می‌شدکه عده‌ای به خواب کوتاهی فرو روند که این خواب مدت کوتاهی بود چرا که با نواختن موسیقی حماسی به ناگاه نظرها به سوی دستگاه تعزیه‌خوانان معطوف می‌شد. هدف از نشان دادن نمایش در این محل بیشتر نمایش قدرت و جوانمردی گذشت و ایثار بوده و از آنجایی که هر درام نمایشی دارای آغاز و میانه و پایان است و تعزیه یک تراژدی مذهبی است لیکن سعی شده که در این نقطه یعنی چهار سوق بازار نمایش به اوج خود می‌رسید. هنگام ظهر عاشورا با شنیدن بانگ الله اکبر علم‌ها و علامت‌ها بروی زمین خوابانیده می‌شد و برای احترام به لحظه شهادت امام حسین (ع) و یارانشان لحظه‌ای سکوت می‌کردند و به دنبال فغان‌ها و گریه‌زاری تماشاچیان در حالیکه بر سر و سینه میزدند و فریاد حسین یا حسین به اوج خود می‌رسید. تعزیه عاشورا در این مقطع پایان می‌پذیرفت.
اسماعیل شراهی دکترای باستان شناسی
منابع کتابی
استان مرکزی فراتر از تاریخ. نوشته دکتر علی رحیم‌پور. ناشر مرکز جامع اطلاعات گردشگری ایران. ۱۳۸۴
تاریخ تئاتر جهان. اسکار براکت. هوشنگ آزادی ور. انتشارات مروارید. ۱۳۸۰
سیمای میراث‌فرهنگی استان مرکزی. نوشته رحم دل و کاظمی دهقی. ناشر اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی. ۱۳۸۳
گنج‌نامه. نوشته کامبیز حاجی قاسمی. ناشر اداره کل آموزش انتشارات و تولیدات فرهنگی. ۱۳۸۳
پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران. عنایت‌اله شهیدی _تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی. ۱۳۸۰
پژوهشی در باب هنر نمایش در اراک. صدیقه حسن‌زاده. اداره کل ارشاد اسلامی اراک. ۱۳۸۰
پایان‌نامه نسخه خوانی میر انجم. سعید آهنگران.
مصاحبه کتبی:
حاج حسین حاجیان. از بانیان تعزیه سیار اراک حدوداً ۸۰ ساله. بانی بودن مجلس تعزیه سیار را از زمان فوت مرحوم پدرش برعهده داشته و قبال از تعزیه خوان بود. از کسبه بازار اراک.
حاج آقا جعفری. از شاهدان نزدیک اجرای تعزیه در بازار اراک. حدوداً ۶۰ ساله
حاج آقا ناطقی. از شبیه پوشان شمر. کسبه بازار اراک. حدود ۷۰ ساله
فیلم:
فیلم برگزاری مراسم روز عاشورا در روستای می‌قان اراک. آرشیو شخصی.
فیلم دسته علم داری در اراک. آرشیو شخصی.
فیلم اجرای تعزیه عاشورا. آرشیو شخصی.
فیلم اجرای تعزیه حضرت عباس. آرشیو شخصی
فیلم اجرا مراسم عزاداری عاشورا روستای مرجران. آرشیو شخصی
فیلم مراسم علم کشی مامونیه. آرشیو شخصی
فیلم مراسم نخل‌گردانی خمین. آرشیو شخصی.
انتهای پیام/
نظر شما