رجبعلی لباف خانیکی باستان شناس و پیشکسوت میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: شاهراه بزرگ شرق یا راه ابریشم به منزله یک شریان حیاتی و اقتصادی مهم از گذشته‌های بسیار دور مراکز فرهنگی و جمعیتی را از شرق تا غرب عالم به همدیگر پیوند می‌داده و علاوه بر تبادل کالا، فرهنگ و هنر را نیز میان اهالی در مسیر مبادله می‌کرده است.
بخش عمده آن راه از خراسان می‌گذشته و بیشترین تعداد کاروانسراها در شهرستان سبزوار حد فاصل شهرستان‌های نیشابور و شاهرود بوده است و آن کاروانسراها به لحاظ ساختار و ارزش فرهنگی و معماری از چنان جایگاهی برخوردار بوده‌اند که از ۷ کاروانسرای موجود در شهرستان سبزوار ۳ مورد در فهرست یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
یکی از کاروانسراهای محدوده شهرستان سبزوار «رباط ریوند» است. ریوند که خود نام و آوازه‌ای اسطوره‌ای دارد، از توابع آزادوار و در فاصله حدود ۲۵ کیلومتری غرب سبزوار و در کنار راه سبزوار به شاهرود واقع است. در حدود ۳/۵ کیلومتری جنوب آن روستا کاروانسرایی زیبا و خوش منظر بر جای مانده که به «رباط ریوند» معروف است. جاده آسفالته کنونی از آن فاصله گرفته اما بدیهی است که در گذشته‌های نه چندان دور راه سبزوار به شاهرود از کنار آن می‌گذشته است. «خانیکوف» روسی که در اوایل دوران قاجار از آن مسیر عبور کرده، در کاروانسرای ریوند اطراق کرده و «سیف‌الدوله» نیز ضمن توصیف ریوند از کاروانسرای ریوند نیز یاد کرده است.
«هوتوم شیندلر» آلمانی هم در سال ۱۲۹۳ه.ق در سفرنامه خود از آن به عنوان کاروانسرای شاه عباسی و چاپارخانه‌ای در کنار آن نام برده که خراب بوده است.
«افضل‌الملک» در سال۱۳۲۰ه.ق شرح کامل‌تری در خصوص کاروانسرای ریوند و بانی آن به شرح زیر ارائه کرده است: «در ریود کاروانسرای شاه عباسی نیست. قافله در خانه‌ها منزل می‌کنند لکن در نیم فرسخی این قریه کاروانسرایی است که آن را حاجی صانع برای زوار در دویست سال قبل ساخته است»
با توجه به آن توضیحات و شیوه معماری بنا می‌توان قدمت آن را به دوران صفوی نسبت داد که البته در سالهای بعد مورد مرمت قرار گرفته است.
این کاروانسرا با نقشه مربع و دو ایوانی به گونه‌ای ساخته شده که ایوان ورودی در شمال و شاه نشین در هیئت یک ایوان و اطاقی مربع در انتهای آن در جنوب قرار گیرد.
در اطراف میانسرای مربع شکلِ کاروانسرا ۱۸ غرفهٔ منتهی به حجره ساخته شده در پشت حجره‌ها و مجاور دیوار اصلی بنا سالن‌های دراز و عریض به منظور «مالبند» یا اسطبل احداث شده و بر بدنه داخلی دیوار مشرف بر اسطبل‌ها غرفه‌های متعدد با کف‌های مرتفع آجر فرش ساخته شده تا خرکچی‌ها در آن‌ها استقرار یابند. بر بدنه دیوار سکوها حفره‌های مربع شکل ایجاد شده و در انتهای هر یک قطعه‌ای چوب یا استخوان معروف به «اخیه» نصب شده تا افسار احشام به آن بسته شود.
از هر گوشه یک درگاهی به اسطبل‌ها باز می‌شود و در مقابل هر یک از آن ورودی‌ها یک سکوی مربع به ارتفاع حدود یک متر محصور در چهار ستون با کاربری بارانداز ساخته شده تا مسافران بار و توشه خود را در آن جا بگذارند.
فاخرترین بخش کاروانسرا جبههٔ شمالی آن است، در میانه ضلع شمالی ایوانی بلند و باشکوه با طاق جناقی و پوشش ۵ بخشی طویزه‌دار در میان دو غرفه دو طبقه برافراشته شده است. بر دو سوی ایوان نیز ۱۰ غرفه بر دیوارهای جانبی ایجاد شده‌اند که مسافرانی را که امکان اسکان در داخل رباط نیافته‌اند، در خود جای دهند. دالان ورودی بعد از عبور از جلو دو درگاهی در طرفین که به اطاق‌هایی منتهی می‌شوند، به یک فضای گشاده‌تر به مثابه هشتی می‌رسد که بر فراز آن گنبدی استقرار یافته و بر بلندای آن نورگیر هشت ضلعی و تزئینی ایجاد شده است. تزئینات این بخش را تنوع آجرچینی، گره‌ها و کاربندی‌ها فراهم آورده‌اند.
بخش ورودی رباط دو طبقه است که احتمالا طبقه دوم با اطاق‌های وسیع شاه نشین بوده است، این کاروانسرا در دهه‌های اخیر به علت کاربری غیر اصولی و بیشتر توسط نیروهای انسانی آسیب فراوان دیده و آجرهای پایه ستون‌ها و برخی نقاط مثل پیشانی ایوان ورودی و تیزهٔ گنبد برخی چشمه طاق ها برداشته و تخریب گردیده که به تازگی به همت اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خراسان رضوی رفع مزاحمت و ظاهرا مرمت‌های مختصر اضطراری در آن انجام شده که هنوز آسیب پذیر است.
در مقابل این کاروانسرا حوض انباری برای تامین آب مسافران در دو طبقه احداث شده است. طبقه هم کف ایوان ورودی و طبقه منفی مخزن سر پوشیده‌ای است که یک رشته پلکان از ابتدای ورودی به سطح آب منتهی می‌شده است. در حال حاضر پلکان تخریب و تعدادی از آجرهای پی بنا برداشته شده و استحکام آن مختل شده است. ضرورت دارد که در اسرع وقت نسبت به استحکام بخشی مجموعه مبادرت شود.
این بنا در ۲۵ شهریور ۱۳۶۳ به شماره ۱۶۶۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
انتهای پیام/
نظر شما