رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشته است: در دوران میان سنگی (حدود ۱۶۰۰۰سال پیش) یکی از نخستین صحنه‌های نقاشی بشر بر روی «سنگ نگاره لاخ مزار» بیرجند نقش بسته، در عصر اساطیر جنگ مهم و سرنوشت ساز دوازده رخ بین ایرانیان و تورانیان در بیابان گناباد روی داده و با شکست تورانیان، ایران از شر آن‌ها رهایی یافته است. حدود ۲۵۰۰ سال پیش نخستین قنات در قصبه حفر شده و «تمدن قناتی» در گناباد آغاز گردیده است.

در سال۲۴ ه.ق مسلمانان از طریق طبس به خراسان وارد شدند و آن شهر را «دروازه اسلام» نامیدند. در اواسط قرن چهارم ه.ق مسجد یک ایوانی عظیم قاین همانند مسجد نیریز فارس ساخته شده و با ساخت آن مسجد، معماری کهن ایران احیاء گردیده است.
 از اواسط قرن ۵ تا اواسط قرن ۷ ه.ق «اسماعیلیه» برفراز کوه‌های قهستان لرزه بر اندام حاکمان غیر ایرانی و اشراف می‌انداختند و منجمان، ریاضیدانان و اندیشمندان بیرجندی، گنابادی، قاینی و فردوسی صدها سال در آن عرصه‌ها پیشرو بودند و مشعل علم و آگاهی را بر افروخته نگاه می‌داشتند و همواره شگفتتی و حماسه می‌آفریدند.

یکی دیگر از شگفتی‌های آن دیار در قامت بنائی  معروف به «مسجد هندوالان» تجلی یافت.

این سازهٔ منحصر به فرد در روستای هندوالان واقع در ۳۸کیلومتری درمیان و ۸۱کیلومتری شمال بیرجند ساخته شده است. 

اگر چه به این بنا مسجد اطلاق می‌شود اما چیدمان فضاهای تشکیل دهنده آن با دیگر مساجد ایرانی شباهتی ندارد و مشخص نیست که از چه شیوه معماری تبعیت کرده است. 

مسجد هندوالان در حال حاضر دارای نقشه‌ای مستطیل و مسقف متشکل از یک ایوان بلند ورودی در جبهه شمال شرقی، یک شبستان ستون‌دار و سه اطاق مربع در جبهه جنوب غربی است که اطاق مرکزی بزرگ‌تر از اطاق‌های طرفین و به منزله گنبدخانه با ساختار متفاوت و تزیینات منحصر به فرد است. در دهه ۱۹۷۰م «برنارد اوکین» شرح مفصلی از این بنا تدوین کرده است او گنبدخانه مسجد هندوالان را قدیمی‌ترین بخش مسجد دانسته و آن را با گنبدخانه‌های عصر سلجوقی و گنبدخانه سنگ بست مقایسه کرده است.

از توضیحات اوکین می‌توان استنباط کرد که برای او هم ماهیت و کارکرد این مسجد چندان روشن نبوده و او ضمن این که در میان مساجد متعدد جهان اسلام بدیلی برای آن نیافته، در مورد هویت و کارکرد آن تلویحا دو فرضیه را مطرح کرده است: نخست این که این مسجد در ابتدا یک گنبدخانه تک افتاده همانند مسجد گنبد سنگان خواف بوده و فرض دوم این که گنبدخانه در ابتدا یک آرامگاه بوده همانند مقبره ارسلان جاذب که بعدها با اضافه کردن شبستان ستون‌دار در جلو و دو اطاق مربع شکل در طرفین، به مسجد تبدیل شده است او نشانه‌ها اضافه کردن فضاهای الحاقی به گنبدخانه را تفاوت در ابعاد آجرها و ضخامت بخشی از دیوارها و عدم تقارن در نقشه بنا دانسته است، اما علیرغم آن توضیحات و انتساب آن به دوران تیموری، نقشه مسجد تا حدودی جبهه سمت قبله مسجد جامع اصفهان را به ذهن تداعی می‌کند. در عصر سلجوقیان ایوان قبله آن مسجد با یک چهارطاقی (گنبد خواجه نظام‌الملک) در دل یک سازه معماری صدر اسلام (مسجد شبستانی دوران دیلمی) ساخته شد. مسجد هندوالان هم با هر انگیزه و کارکردی که ساخته شده، پدیده معماری شگفت‌انگیز و منحصر به فردی مشابه آن در قهستان است که ایوان ورودی و گنبدخانه در یک محورِ و محصور در ستون‌های شبستان است.

مسجد هندواران به استناد تابلوی معرفی آن به سال ۸۵۰ ه.ق ساخته شده و بنا به کتیبه‌ای که اخیرا بر بالای ورودی آن نصب شده، به دست سیف‌الدوله پسر شاه منصور احداث شده و در سال ۱۴۰۸ ه.ق توسط افراد خیٓر تعمیراتی در آن صورت گرفته است.
فضاهای معماری این مسجد به لحاظ ساختار و تزئینات داخلی آن با ابنیه تیموری قابل مقایسه است.

زیر پوشش ایوان ورودی با ایجاد گوشوارها و طاقنماها جنبه تزئینی به خود گرفته است.

در شبستان پوشش عرقچین هر یک از چشمه طاق‌ها با گوشوارهای تزئینی بر فراز ستون‌های آجری استقرار یافته و پاکار هر یک از گنبدها به  با یک ردیف آجر به طریق زیگزاگ آراسته شده است.

گنبدخانه از آرایه‌های بیشتری برخوردار است دیوارها با تعبیه درگاهی‌ها و طاقنماها از یکنواختی درآمده و رویه دیوارها با گچ سفید شده است. دیوارها و محرابی ساده و بی‌پیرایه گنبدخانه را در سال‌های اخیر با رنگهای آبی، سبز، قرمز، زرد و صورتی ناشیانه نقاشی کرده‌اند! بر فراز شانه قاعده‌های گنبدخانه، گوشوارها و درگاهی‌ها در کنار هم ایجاد شده‌اند تا بستر هشت ضلعی و در نهایت دایره را جهت استقرار گنبد فراهم نمایند و این امر را کاربندی‌های در هم بافته‌ای که ردیف‌های لوزی شکل را ایجاد کرده‌اند، تسهیل کرده است.

این بنا در تاریخ یازدهم مرداد ۱۳۷۶ به شماره ۱۸۹۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

انتهای پیام/