به همین دلیل این بخش‌ها ازنظر ساختار و کارکرد تناسب بیشتری با نیازهای ساکنان در زمان‌های گذشته داشته است. بافت تاریخی یک شهر ساختار فضایی کالبدی و هویتی آن شهر است که محله‌ها، گذرها، بناهای و مراکز محله‌ها را شامل می‌شود. در صورتی‌که کالبد قدیم خود را حفظ کرده باشد می‌تواند به‌عنوان یک بافت با ارزش تاریخی مطرح گردد وگرنه لازم است ساختار فضایی کالبدی آن حفظ گردد.
دیباج یکی از شهرهای کوهستانی شهرستان دامغان در استان سمنان است. دیباج خود شامل محله‌های قلعه، ورزن و زردوان است که پیش‌تر آن را چهارده یا چهارده رودبار می‌خواندند. ازآنجاکه محدوده بافت تاریخی شهر دیباج، قسمتی بسیار مهم و پررنگ در نظام فعالیتی _ عملکردی این شهر است و به‌گونه‌ای، بال اخص به دلیل وجود بازار، با تمامی قسمت‌های شهر ارتباط بسیار زیادی دارد؛ محدودهٔ مطالعاتی در این طرح، کل شهر دیباج در نظر گرفته‌شده است.
چهارده قبلاً از چهار روستای کوچک‌تر تشکیل می‌شد. علاوه بر سه روستایی که در بالا نام‌برده شد، روستا یا ده چهارم امین‌آباد نام داشت که اکنون خراب ده نامیده می‌شود و هرسال در هشتم محرم مردم به یادبود مردگان این ده در آنجا گرد می‌آیند. بنا به گفته مردم محلی این ده درگذشته براثر حمله سپاهیان مهاجم یا بلایای زمینی ویران‌شده است. امروزه اندکی بنای مخروبه در محل این ده دیده می‌شود.
نام جدید این شهر از امامزاده‌ای به همین نام در این مکان اقتباس‌شده است. مقبره منسوب به محمد پسر جعفر صادق امام ششم شیعیان دوازده‌امامی که ملقب به امامزاده محمد دیباج است در محله قلعه در جنوب غربی شهر واقع‌شده است.
در شهر دیباج سه نوع بافت اصلی به چشم می‌خورد. در نوع اول که در محله قلعه و در اراضی هموارتر به چشم می‌خورد، بافت همگن، نیمه فشرده، پیوسته، نامتقارن و نامنظم ازنظر قطعه‌بندی و راه‌ها است. اندازه قطعات کوچک است و نحوه قرارگیری ساختمان در قطعه از نظم خاصی پیروی نمی‌کند. کیفیت این بافت نسبتاً بالاست و آسیب‌پذیری آن کم است. کارایی بافت در مراحل پس از وقوع حادثه نیز بالاست.
بافت دوم مربوط به محله زردوان است که در اراضی ناهموار و پرشیب قرارگرفته، بافتی پلکانی و متمرکز دارد. بافت این محله در نزدیکی مرکز آن پیوسته است، اما با دور شدن از هسته، شکلی گسسته و پراکنده می‌یابد. مصالح به‌کاررفته در ساختمان‌های این محله ناپایدار است و در حال حاضر تعداد زیادی از واحدها تخریب‌شده است. بافت این محله نامنظم و ازنظر راه‌ها و قطعات کوچک اندازه است. در محله زردوان هرچه از مرکز دور می‌شویم در شرق به علت تخریب زیاد و در غرب به علت سرعت پیش روی به سمت جاده شهر دارای بافتی گسسته می‌شود. نحوه قرارگیری ساختمان در این بافت متنوع و بی‌نظم است و تراکم جمعیتی و ساختمانی پایینی دارد. این نوع بافت از کیفیت پایینی برخوردار بوده و در صورت وقوع سوانح دارای آسیب‌پذیری بالاست. مزیت این بافت این است که به دلیل تراکم ساختمانی و جمعیتی پایین و وجود فضاهای باز زیاد، امکان گریز، امداد و اسکان موقت وجود دارد.
نوع سوم بافت در محله ورزن به چشم می‌خورد که در شمال شرقی شهر و در اراضی ناهموار و پرشیب کوهستانی با بافتی پلکانی، گسسته و پراکنده، کوچک اندازه، همگن و نامتقارن است تراکم جمعیتی و ساختمانی آن پایین و موقعیت قرارگیری ساختمان در قطعه نامنظم است. این بافت دارای کیفیت پایین و آسیب‌پذیری بالاست.
درمجموع بافت‌های دو محله ورزن و زردوان دارای کیفیت پایین است و علت اصلی آن شیب زیاد و گسستگی به علت استقرار در ناحیه کوهستانی است زیرا بافت‌های پلکانی علاوه بر آسیب از بستر طبیعی در معرض خطر تخریب سطوح فوقانی و پایینی نیز است؛ اما کیفیت بافت در محله قلعه نسبتاً بالاست و آسیب‌پذیری آن کم است. کارایی بافت در مراحل پس از وقوع حادثه نیز بالاست.
وجود چند مرکز در شهر دیباج کارایی ساختار کالبدی آن را افزایش داده است؛ اما سیستم پوشش دهی محله‌ها توسط مراکز مطلوب نیست و این به علت پراکندگی ساخت‌وساز در محله‌های شهر دیباج است. به‌خصوص در محله قلعه که در دو طرف مسیل شکل‌گرفته است، اما مرکز محله در قسمت جنوبی آن قرارگرفته و نحوه دسترسی ساکنین به مرکز محله و امکان خدمات‌دهی به آن وجود ندارد. درمجموع ساخت چندهسته‌ای شهر دیباج سبب افزایش کارایی آن در برابر سوانح شده، اما موقعیت شهر و پراکندگی آن و ضعف قدرت پوشش دهی مراکز موجب کاهش کارایی ساختار شهر می‌شود. تقویت مراکز محله‌ها به صورتی که هر محله ازنظر خدمات موردنیاز در هنگام و بعد از سانحه خودکفا بوده و شعاع پوشش آن در حدی باشد که بتواند کل محله را پوشش دهد، در افزایش کارایی ساختار شهر باید مدنظر قرار گیرد.
دیباج مهد فرهیختگان، علما و ادیبانی از خانواده‌های ناظم نژاد، هدایت، آقایان، شکوهی، فانی، قدمی، آغوشانی، عین الکمال، اصحابی فخرالدین و... است که از نسل آن‌ها مهاجرت و برخی به فامیل‌های دیگر منشعب و گسترده شدند.
هانی رستگاران، مسئول میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما