میراث آریا: در کتاب المآثر و الآثار اعتماد السلطنه در مواردی ذکر این عمارت در ضمن شرح کارهای انجام یافته در آن عهد آمده است. «دیگر عمارت ییلاق شهرستانک است که همه‌ساله در اوایل موسم رحل الصیف مهبت ذات ملوک صفات می‌باشد.»
همچنین «تأسیس و بنیاد عمارت ییلاقی در قریه شهرستانک در کمال تزئین و نهایت اتقان و تحصین به مباشرت مغفرت مآب آقا محمد ابراهیم خان امین السلطان ماضی در سنه ۱۲۹۵.»
اعتماد السلطنه تاریخ آغاز بنای این عمارت را در روزنامه خاطرات سال ۱۲۹۷ و تاریخ پایان آن را سال ۱۲۹۸ هجری قمری نوشته و ماده تاریخ آن را از اشعار فروغی عنوان می‌کند که مصراع آخر آن بر اساس حساب ابجد ١٢٩٧ می‌شود.
درباره شهرستانک
از نظر جغرافیای طبیعی شهرستانک جزو ناحیه تاریخی قصران است. قصران ناحیه‌ای بزرگ و کوهستانی است که در شمال جلگه ری و تهران قرار گرفته است. قصران از جنوب شامل جلگه ری و تهران، از شرق به دماوند و از شمال به رشته‌کوه البرز محدود می‌شود. این ناحیه تاریخی به دو منطقه داخل و خارج تقسیم شده است.
دهستان شهرستانک قصران داخل که اکنون جزو دهستان آسارا شهرستان کرج است و در مغرب و شمال غربی قصران داخل واقع است، پهنه‌ای است باستانی که از دیرباز آباد و مسکونی بوده است و گروهی محل خاراکس شهر باستانی پارت و جمعی جای «شخره» شهر مذکور در وندیدادِ اوستا را در این دهستان و با شهرستانک منطبق دانسته‌اند.
از نظر تقسیمات کشوری دهستان شهرستانک جزو بخش آسارا از تابع شهرستان کرج استان البرز بوده و دسترسی به آن از جاده چالوس میسر است که حدود ۱۳ کیلومتر بعد از آسارا و قبل از رسیدن به تنگه کسیر و میدانک مسیر ارتباطی که از جاده چالوس جدا شده به سمت جنوب غربی متمایل می‌شود و حدود ۸ کیلومتر در دره سرسبزی که رودخانه شهرستانک از میان آن عبور کرده و به رود کرج می‌ریزد، امتداد می‌یابد.
ساکنان این دره سرسبز که از چندین روستا مثل شِلنَک، سَرَک و لانیر تشکیل شده به شغل باغداری و دامپروری اشتغال دارند و محصول عمده تولید این دره سر درختی نظیر آلبالو، گیلاس، زردآلو، گردو و غیره است. در انتهای دره، روستای شهرستانک قرار دارد. در گذشته منطقه شهرستانک از اعتبار بیشتری برخوردار بود و در مسیر اصلی ارتباطی که تهران را به نواحی شمالی مرتبط می‌ساخته قرار داشته است. راه فعلی تهران کرج به چالوس مربوط به زمان متأخر است. دو راه در زمان‌های گذشته چالوس را به تهران مرتبط می‌کرد؛ راه تابستانی از چالوس به تهران ۴ منزل داشت بابوده، الامل، شهرستانک، امامزاده داوود و تهران. راه زمستانی شش یا هفت منزل توار، ولی آباد، گچسر، شهرستانک، آهار، اوشان و تهران را در برمی‌گرفته که در فصل زمستان به سبب برف و سرمای فراوان اکثر اوقات بسته بوده است.
در دوره قاجاریه ناصرالدین شاه، مسیو کاستگرخان مهندس نمساوی (آلمانی) را مأمور ساختن راه چالوس کرد. ابتدای این راه منظریه، شمیران و انتهای آن کلاردشت و چالوس بود و از نقاط مختلفی می‌گذشت.
مشخصات بنای کاخ ناصری شهرستانک
در مورد مشخصات بنای کاخ شهرستانک بر اساس منابع مطالعاتی از جمله بررسی متون و تصاویر قدیمی و گزارشات کلایس و تهیه برخی نقشه‌های فنی توسط او و مطالعات میدانی اطلاعاتی به‌دست آمده است.
این کاخ با توجه به برداشت کلایس در دو بخش کاملا متفاوت قابل بررسی است. بخشی مشتمل بر فضاهایی است که در گرداگرد دو حیاط قرار گرفته‌اند. این دو حیاط به لحاظ وجود شیب در ترازهای متفاوت و با اختلاف سطح تقریبی برابر ۳ متر از یکدیگر قرار گرفتند. حیاط بالا دست با ابعاد ۴۰ در ۲۶ متر و با وجود هفت حوض در خود دارای عملکرد تفریحی بوده است. این حیاط با بخش دیگری که کاخ ناصرالدین شاهی را در میان خود دارد ارتباط دارد. به نظر می‌رسد حیاط ۲۶ در ۱۸ متری دارای عملکرد خدماتی بوده است؛ با توجه به تخریب فضاهای اطراف این دو حیاط نمی‌توان اظهار نظر قاطع و روشنی از خصوصیات فضایی آن داشت.
حیاط سمت چپ در نقشه کلایس محدوده‌ای است که کاخ ناصرالدین شاهی در آن قرار دارد با توجه به نقشه کلایس این حیاط از دو طریق با حیاط‌های سمت راست خود در ارتباط بوده است. کاخ در حیاطی تقریبا مستطیل شکل با ابعاد تقریبی ۸۵ در ۴۲ متر قرار دارد که دارای امتداد جنوب شرقی، شمال شرقی است؛ این حیاط در چهار تراز طراحی شده که با توجه به شیب زمین و جهت‌گیری مناسب بنا کاملا منطقی به نظر می‌رسد.
ورودی شاهی در دو بخش پایین دست حیاط قرار داشته و در نقشه کلایس به‌صورت نیم دایره‌ای به قطر ۱۸ متر دیده می‌شود از این بخش با شش پله به تراز دوم هدایت می‌شوید. این تراز از یک حوض مدور با دو باغچه‌بندی در طرفین خود تشکیل شده و امکان حرکت پیاده در گرداگرد حیاط را مهیا می‌کند.
دو کنج حیاط به‌صورت تخت طراحی شده است، در درون پخ سمت راست، حمام با همان ضوابط و اصول کلی که از حمام‌های سنتی ایران می‌شناسیم اجرا شده است.
مجموعه دارای محور طولی بوده و حرکت با استفاده از شیب زمین اصلی‌ترین بیان طراحی در این مجموعه است. با بالا رفتن از ۱۲ پله با یک استراحت در میانه راه به حیاط وسط یا حیاط مقابل کاخ می‌رسیم این حیاط با حوضی در مرکز خود در مقابل ایوان قرار داشته ضمن آنکه آب با پایین آمدن از پلکان اصلی کاخ و انتقال آن به حوض جلوه ویژه‌ای پدید می‌آورده است.
از دو سوی کاخ با پنج پله به سوی حیاط فوقانی هدایت می‌شویم و در اینجا جبهه پشتی بنا را نظاره‌گر خواهیم بود. کاخ ناصرالدین شاهی در این زمان به‌صورت یک طبقه با پوشش شیروانی دیده می‌شود و بر اساس تصاویر قدیمی عدم استفاده و نگهداری صحیح از بنا با توجه به اقلیم ازجمله عواملی بوده که باعث تخریب طبقه فوقانی شده است.
محدوده بنا با ابعاد ۱۲ در ۲۴ متر دارای محور تقارن منطبق با محور تقارن حیاط است. ایوان با دهانه تقریبی ۱۲ متر با دو ستون به ارتفاع دو طبقه رو به سوی چشم‌انداز زیبای دره قرار داشته است.
پلکانی به‌صورت سرتاسری در مقابل تمامی دهانه ایوان قرار داشته به طوری که روی محور با ایجاد آبسره امکان حرکت آبی را که از پشت بنا بر روی محور ایوان حرکت می‌کرد به سمت پایین فراهم می‌کرده است. استفاده از آبسره ایوان کاخ‌ها را در ادوار قبل از قاجار نیز شاهد هستیم. نمونه آن آبسره در ایوان‌های کاخ هشت بهشت اصفهان مربوط به دوره صفویه است.
طبقه فوقانی در نماسازی بر اساس همان تقسیم‌بندی طبقه زیرین انجام گرفته است و بر پیشانی بنا در نمای اصلی سه نورگیر مدور در هر سمت مانند عمارت عشرت آباد و... دیده می‌شود.
پلکان ارتباطی به طبقه فوقانی در کنج شرقی بنا قرار داشته و پوشش بنا در طرح اولیه به‌صورت شیروانی چهار شیبه بوده که پس از تخریب طبقه فوقانی هم به همان صورت بود.
کاخ شهرستانک در سال ١٣٧٦ پس از طی دورانی که مورد بی‌توجهی قرارگرفته بود، به شماره ١٩٢۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و با تلاش سازمان وقت میراث فرهنگی هشت سال بعد در سال ١٣٨٤ به مالکیت سازمان میراث‌فرهنگی درآمد. اکنون این کاخ توسط بهره‌بردار بخش خصوصی در حال مرمت و بازسازی است.
گزارش از روابط عمومی اداره کل میراث‌فرهنگی البرز بر اساس پرونده ثبتی
انتهای پیام/
نظر شما