میراث آریا: به فاصله ۱۰ کیلومتری از ماسوله زیبا، به «کهنه ماسوله» می رسیم؛ جایی دنج، تاریخی و جذاب که از وجب به وجبش می‌توان راز و رمزهای تاریخی را برملا کرد، اینجا هنوز هم عطر و نفس تاریخ به مشام می‌رسد.

«کهنه ماسوله» پیوند دهنده سه استان گیلان، زنجان و اردبیل، در فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شمال‌غرب شهر تاریخی ماسوله، ۳۶ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن و ۷۵ کیلومتری از شهرستان رشت در بخش سردار جنگل شهرستان فومن در کوه‌های ماسوله داغ، در ارتفاع تقریبی ۱۸۷۰ الی ۲ هزار متری از سطح آب‌های آزاد واقع شده است.

راه دسترسی به محوطه تاریخی کهنه ماسوله از طریق شهر ماسوله به سمت رشته کوه‌های داغ با گذر از گردنه‌های پرپیچ و خم بوده و جاده خاکی ماسوله به خلخال از بخش جنوب شرقی، جنوب و غرب محوطه عبور می‌کند.

ولی جهانی مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان در این باره می‌گوید: نقطه نقطه گیلان مملو از تاریخ پیدا و نهان است که پرداختن به آن در دستور کار جدی قرار دارد.

به گفته این پژوهشگر تاریخ، کهنه ماسوله یکی از محوطه‌های مهم تاریخی گیلان است که مراحل اکتشاف و بازبینی آن با حساسیت ویژه در حال انجام است.

این سایت باستانی که به جهت شمال شرقی و جنوب غربی بر بستر تپه‌ای طبیعی متشکل از معادن اصلی قرار گرفته، به دلیل فعالیت معادن بخشی از آن از بین رفته است.

آنطور که مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان می‌گوید: در گذشته ضلع شمالی محوطه کهنه ماسوله توسط شرکت راه‌سازی مستقر در منطقه، برای احداث کارگاه و محل استقرار ماشین‌آلات تخریب شده و بخش‌هایی از ضلع جنوبی، شرقی و غربی این سایت نیز در اثر عملیات جاده‌سازی سال‌های ۵۸ _ ۵۹ و قبل از آن، از بین رفته است.

به گفته جهانی در حال حاضر آنچه از محوطه کهنه ماسوله باقی مانده، آثار و بقایایی از پی ساختمان‌های قدیمی، قطعات سفالینه، جوش کوره، لاشه سنگ‌ها با گسترشی به شکل L مانند از ضلع جنوب غربی به سمت شمال شرق است.

آهنگری تا چلنگری در کهنه ماسوله

این تاریخ دان و پژوهشگر گیلانی ادامه می‌دهد: با توجه به نتایج حاصل از کاوش‌های فصول قبل به نظر می‌رسد ضلع جنوب و جنوب غربی که بر تراس نسبتاً هموار قرار گرفته همواره به عنوان مرکز دادوستد کهنه ماسوله در گذشته بوده و بیشترین داده‌های فرهنگی از قبیل سفال و جوش کوره نیز در همین قسمت‌ها به دست آمده است.

به عقیده جهانی، بستری که خانه‌ها و کوره‌های آهنگری ماسوله قدیم بر آن قرار داشتند، بر روی خاک کم، روی تپه‌ای صخره‌ای بوده که بعد از برداشت ۲۰ الی ۳۰ سانتی‌متر خاک به بستر صخره‌ای می‌رسیدند.

به گفته او، در معماری کهنه ماسوله از فضای کم و محدود بستر تپه صخره‌ای، بیشترین استفاده را کردند و سبک معماری شامل فضاهای کوچک و تو در تو مربع یا مستطیل شکل با کاربری مسکونی و صنعتی است.

آنطور که داده‌های آماری روایت می‌کند، اطلاعات حاصل از کاوش‌های باستان شناسی که در سال‌های ۱۳۷۴ به سرپرستی «علی اصغر مقری»، ۱۳۹۱ به سرپرستی «بهروز همرنگ» همچنین در سال ۱۴۰۱ به سرپرستی «مجتبی چرمچیان» انجام شد، آثاری از بلوک‌های ساختمانی شامل کوره‌هایی در ارتباط با مراحل استحصال آهن و همچنین فضاهایی با کاربری مسکونی کشف شد.

به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان، بر اساس روایت‌های کارشناسانه ساختار خاص زمین‌شناسی و شکل ناهموار و صخره‌ای اجازه ساخت و سازهای گسترده را به ساکنان آن نمی داده است و از این رو هر جا که زمین صخره‌ای اجازه می‌داد بلوک ساختمانی برای دو خانوار ساخته می‌شد.

جهانی شرایط اقلیمی منطقه را به شیوه معماری و ساخت و ساز در کهنه ماسوله تأثیرگذار دانست و معتقد است: با توجه به سرمای شدید و بادهای سرد، اتاق‌ها و کارگاه‌ها در عمق ۶۰ سانتی‌متری تا یک متری در زمین فرو رفته‌اند و کف اتاق‌ها با لایه‌ای از خاک رس اندود شده‌اند و دیوارها بر روی زمین قرار می‌گیرند که نمایانگر خاک بکر است، از قلوه سنگ‌های بزرگ و کوچک به همراه ملات گل برای ساختن دیوارها استفاده شده است.

به گفته او، هر بلوک ساختمانی شامل چهار اتاق است که به صورت جفت به یکدیگر متصل می‌شوند. اندازه اتاق‌ها معمولاً متفاوت است، اتاق‌های کوچک‌تر به عنوان اتاق انباری و اسکان و اتاق‌های بزرگ به عنوان کارگاه مورد استفاده بود.

رونق صنعت چلنگری در دل جنگل‌ها

آنطور که مدیرکل میراث‌فرهنگی و باستان شناس استان گیلان بر اساس داده‌های کارشناسانه روایت می‌کند؛ تمام اتاق‌های بزرگ‌تر دارای یک کوره آهنگری از نوع تک مرحله دایره‌ای و مستطیل شکل و کوره‌های چهار مرحله‌ای همراه با انبوه زیادی از ذغال، چوب نیمه‌سوخته، سرباره آهن، آهن اسفنجی، میخ و نعل اسب است.

به گفته جهانی، مطالعات و کاوش‌های اخیر باستان‌شناسی در این محوطه در تابستان ۱۴۰۳ به سرپرستی سولماز رئوف آغاز شد و بعد از اتمام کاوش‌ها در این فصل در یکی از کارگاه‌های کاوش شده آثار و شواهدی در ارتباط با فعالیت چلنگری به دست آمد.

او همچنین می‌افزاید: این سازه‌ها که به شکل چاله‌های گرد و بیضی شکل بوده در داخل صخره حفر شده و دیواره‌ها و کف آن به خوبی تراش خورده است.

با مقایسه تطبیقی این سازه با کارگاه‌های چلنگری موجود در شهر ماسوله که هم اکنون نیز دایر است، مشخص می‌شود که سازه‌های مکشوفه در فصل جدید کاوش محوطه کهنه ماسوله نمونه اولیه و ابتدایی از کارگاه چلنگری است.

به گفته این پژوهشگر فضای اکتشافی کهنه ماسوله شامل یک دایره حفر شده در دل صخره برای جمع آوری آب به منظور خنک کردن ابزار آهنی ساخته شده، یک فضای بزرگ‌تر تقریباً دایره‌ای شکل که توسط چند تخته سنگ کاشته شده در داخل بخش حفرشده صخره‌ای، از هم جدا شده بود و محل نشستن چلنگر و تیز کردن ابزارآلات تولیدی بوده و در این بخش براده فراوان آهن مشاهده شده که دلیل محکمی برای ارائه این نظریه است.

جهانی اضافه می‌کند: شواهدی از کوره کوچک چلنگری تخریب‌شده به صورت خاک حرارت‌دیده، آثار فراوان ذغال و گل کوبیده در بخش بالایی این سازه، بر روی کف صخره طبیعی به دست آمد.

کوره‌های آهن در کهنه ماسوله

آنطور که مشخص است ساکنان کهنه ماسوله در دوران استقراری بعدی فضای داخلی این سازه‌ها را بدون اینکه تخریب شود با استفاده از خاک و قطعات سنگ پر کردند و بر روی آن کف جدید با استفاده از گل کوبیده ایجاد کردند.

به عقیده جهانی، با توجه به کشف جدید در محوطه تاریخی کهنه ماسوله، این نتیجه مسجل شده است که ساکنان این محوطه علاوه بر استحصال آهن در کوره‌های موجود، فعالیت ثانوی مربوط به تولید ابزارآلات آهنی را نیز انجام می‌دادند.

مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان ابراز امیدواری کرد: که در آینده با گسترش کاوش‌های باستان‌شناسی زوایای بیشتری از تاریخ ماسوله قدیم آشکار شود.

محوطه تاریخی کهنه ماسوله به شماره ۱۵۶۶۶ در اواخر اسفند ماه سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

انتهای پیام/