علی مشهدی، کارشناس ارشد مرمت و حفاظت شهری و رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان اراک در یادداشتی نوشت: شهرستان محلات در جنوب غربی تهران و در فاصله ۲۶۲ کیلومتری آن قرار دارد و یکی از شهرستان‌های استان مرکزی محسوب می‌شود، این شهر از طرف شمال به قم و آشتیان و از طرف جنوب به اصفهان و گلپایگان و از طرف غرب به خمین و اراک و از طرف شرق به دلیجان محدود است. شهرستان محلات دارای ۲ شهر، یک بخش مرکزی ۲ دهستان و در مجموعه دارای ۴۰روستا است.

صنعت گردشگری مهمترین ظرفیت شهرستان محلات

یکی دیگر از مزایای مهم شهرستان محلات که قابلیت انجام سرمایه‌گذاری‌های گسترده و با بازدهی مؤثر را داراست، صنعت گردشگری است. این شهرستان با دارا بودن آثار تاریخی و طبیعی فراوان از جمله منطقه نمونه گردشگری آبگرم محلات، پارک سرچشمه، ستون‌های خورهه، آتشکده آتشکوه، کوچه باغ‌های قدیمی، یخچال نیم ور، بند نیم‌ور، غارها و قلعه‌های متعدد تاریخی، باغات گل و گیاه و بسیاری دیگر از جاذبه‌ها زمینه خوبی را برای حضور بیشتر سرمایه‌گذاران در شهرستان فراهم کرده است.

کوچه باغ شهر محلات یکی از عناصر هویتی و فرهنگی

به طور قطع و یقین یکی جاذبه‌های شهرستان محلات همین کوچه باغ‌ها هستند که فضای دلنشین و چهار فصلی را دارند و این مکان‌ها  آرامش خاصی را به بیننده القا می‌کند که در جای دیگر این شهر، جای  آرام و دیدنی کمتر می‌توان یافت. محلات شهری است که از گذشته‌های دور، کوچه باغ‌های آن و خرده محله‌های آن  به عنوان یکی از شاخصه‌ها شناخته می‌شوند  و گویا نام محلات (محله‌ها، جمع محله) نیز برگرفته از همین مفهوم است. اگرچه در سال‌های اخیر محلات مانند دیگر شهرها، به دلیل برخورداری از معادن سنگ‌های تراورتن، شتاب و کیفیت متفاوتی نسبت به سایر شهرها داشته و این توسعه بر سیمای این شهر تأثیر گذاشته است، اما هنوز هم در بخش زیادی از بافت مرکزی شهر، کوچه‌های باریک و تودرتو که یادگاری از همان دوران است، به چشم می‌خورد.

از دیگر شاخصه‌های محلات، باغ‌های این شهر بوده است که می‌توان آن‌ها را از عناصر هویتی محلات دانست اما قسمت عمده‌ای از  این باغ‌ها اکنون دیگر وجود ندارند و جای خود را به ساختمان داده‌اند. اما باغ‌های دیگری وجود دارد که با پشت سر گذاشتن ناملایمات طبیعی و انسانی، هنوز شکل خود را حفظ کرده و در میان مردم با عنوان باغ‌های «پولگان» شناخته می‌شوند.

باغ‌های پولگان تقریباً در محدوده شمال غربی محلات واقع شده‌اند. این باغات با وسعت  حدود ۳۰ هکتار جزء بهترین و مستعدترین باغات محلات هستند اما، مشکل اصلی آن‌ها از ناحیه خود مردم تحمیل شده است. این باغات که در مالکیت مردم محلات قرار دارد، در محدوده شهری قرار گرفته‌اند و مالکان قصد داشتند با رها کردن باغات و عدم رسیدگی به آن‌ها به خشک شدن تدریجی باغات کمک کرده و در نهایت به بهانه از بین رفتن باغات، زمین منطقه را برای ساخت و ساز به فروش رسانده و یا نسبت به ساخت و ساز و درآمدزایی از این محل در این منطقه ۳۰ هکتاری اقدام کنند. البته از طرفی کم‌آبی‌های اخیر نیز قدری در خشک شدن باغات تأثیر داشته است.

درختان خشکیده اطراف محدوده کنونی باغ‌ها که در فاصله دور یا نزدیک از آن قرار گرفته و دیوارهای رو به نابودی که در اطراف برخی از این درخت‌ها مشاهده می‌شود، نشان می‌دهد که آن مناطق نیز روزگاری باغ بوده‌اند. اگر فرضیه باغ بودن این مناطق را درست دانسته و آن را با باغ‌های  محدوده مرتبط بدانیم، می‌توان بیان  کرد که پهنه باغی در این منطقه در گذشته بین ۸۰ تا ۱۰۰ هکتار بوده است اما آنچه که اکنون باقی مانده و شکل باغ دارد، به زحمت به حدود  ۳۰ هکتار می‌رسد.

باغ‌ها در کنار درختان چنار که یکی دیگر از ارکان هویتی شهر محلات هستند ودر یکی از میادین مرکزی محلات چنار هزار ساله‌ای وجود دارد که بعنوان یک اثر ملی در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است، به عنوان ریه‌های تنفسی شهر عمل می‌کنند و زیبایی و طراوت  خاصی را به شهرو مهمانان و گردشگران  هدیه می‌کنند و از این جهت، نقش ویژه‌ای در اکوسیستم محلات دارند. یکی از مشخصه‌های محلات  همین باغ‌ها وکوچه باغ‌ها هستند. از این رو، باغ‌ها و کوچه باغ‌های شهر  به یکی از  المان هویتی محلات تبدیل شده‌اند.

تهدیدهاو آسیب‌شناسی باغات محلات وکوچه باغ‌های آن

ساختمان‌سازی، کمبود منابع آبی ومشکل  مالکیت اراضی  (وراثتی بودن و مالکیت‌های خرد)، آتش‌سوزی‌های عمدی و سهوی، گسترش خیابان کشی در حاشیه  شهر، پنج عامل عمده‌ای است که مهمترین عناصر در ازبین رفتن باغات و کوچه باغ‌ها هستند.

حیات دوباره باغات و کوچه باغات شهر محلات با احیای سنت‌ها و هویت بخشی با رویکرد گردشگری

در گذشته و در بین کشاورزان و باغداران شهر محلات کمتر کسی به فکر گردشگری بود. تولید محصولات باغی، نحوه تقسیم آب و قواعد و قوانین مابین باغداران و کشاورزان، تبدیل محصولات باغی به فرآورده‌های باغی مانند خشکبار و... سیستم نظام‌مندی را بوجود آورده بود که همگان ملزم به رعایت آن بودند.

قسمتی از آب سرچشمه محلات توسط جوب‌های مرکزی به باغات می‌رسید و از آنجا نیز بصورت جوب‌های فرعی به باغات می‌رسید و این سیستم پیچده نیازمند همکاری و تعامل فی مابین افراد بود که بصورت خودکار رعایت می‌شد. فرهنگ کار و تلاش در باغات و زحمات خاص آن به یکی از ارکان زندگی در بین باغداران و کشاورزان تبدیل شده بود و در تار وپود زندگی آن‌ها تنیده شده بود. عنصری از ارکان زندگی در گذشته تعداد زیادی از شهروندان که اکنون به یک خاطره تبدیل شده است و نیازمند باسازی و احیای نوستالژی گذشته است.

کوچه باغ‌های محلات به عنوان یک ظرفیت مناسب گردشگری در چند ساله اخیر مطرح بودند اما به دلایل مختلف در دوره‌های گذشته  خیلی به آن پرداخته نشده بود. با توجه به گردشگرپذیر بودن محلات، می‌توان از این ظرفیت برای توسعه گردشگری شهر استفاده کرد.

باغ‌ها علاوه بر اینکه ریه‌های تنفسی شهر محسوب می‌شوند، در حفظ و افزایش زیبایی سیما و منظر شهری نیز نقش بسزایی  دارند. با احیای  کوچه باغ‌ها و ایجاد زیرساخت‌ها، نسبت به ایجاد انگیزه در مالکان برای احیای باغ‌ها  و تبدیل آن‌ها به مراکز گردشگری و احیای سنت‌های دیرینه می‌توان‌ امیدوار بود. ایجاد بازارچه‌های سیار فروش محصلات باغی از تولید به مصرف در کوچه باغ‌ها یکی دیگر از راهکارهای احیای باغات می‌تواند باشد. با توجه به کم تردد بودن و فقدان نور در این معابر، بعضا شاهد آسیب‌های اجتماعی در این معابر بوده‌ایم ولی با ایجاد زیرساخت و تأمین روشنایی، می‌توان از این آسیب‌ها پیشگیری کرد.

اخیراً با همکاری ارگان‌های  دولتی، شهرداری و مالکان، یکی از معابر اصلی کوچه‌باغ‌ها به طول حدود ۴۷۰ متر که دارای کوچه‌های فرعی متعددی بود، انتخاب شد و با مصالح قدیمی مانند کاهگل، درپوش آجری، ایجاد طاقچه‌های قدیمی و کف‌سازی سنتی سنگی بازسازی شد و خوشبختانه بازخورد خیلی خوبی در بین اهالی شهر و مهمانان و گردشگران داشته است و برنامه‌ریزان را تشویق کرده است تا در ادامه قسمت‌های بیشتری را احیا کنند و البته مشارکت وتعامل مالکان و باغداران در این امر بسیار تأثیرگذار خواهد بود.

وسعت پروژه با احتساب مساحت دیوارها و کوچه‌های فرعی به حدود 4 هزار مترمربع می‌رسد. با احداث این معبر می‌توان‌ امیدوار بود که دسترسی آتش‌نشانی نیز به باغ‌ها تسهیل شود و در صورت وقوع آتش‌سوزی، در کمترین زمان ممکن نسبت به اطفای حریق اقدام شود. البته نباید فراموش کرد که در تدوین طرح‌های گردشگری برای باغات، ظرفیت پذیرش جمعیت در کوچه باغ‌ها و زیرساخت‌های خدماتی مورد نیاز گردشگران در منطقه به میزان کافی و با کیفیت مناسب نیز باید دیده شود چراکه افزایش بی‌رویه و بی‌ضابطه حضور افراد در این عرصه از سویی و نبود خدمات مورد نیاز به اندازه کافی می‌تواند عوارض دیگری را نیز به همراه داشته باشد.

انتهای پیام/