عقیل سیستانی مدرس دانشگاه، پژوهشگر حوزه صنایع‌دستی و مولف دایرةالمعارف دستبافته داری استان کرمان در یادداشتی برگرفته از فصل اول، جلدِ پنجم این کتاب نوشت: سینی؛ یکی از طرح‌های معروف گلیم سیرجان است که با تکنیک شیریکی‌پیچ ( پیچ‌باف ) بافته می‌شود، این طرح، نوعی طرح ترنجی و ترکیبی است با ترنج‌های لوزی یا شش‌ضلعی که گاهی حالت شبکه‌ای دارند و داخل‌شان با نقوش متنوعی تزیین شده است، به گفته بسیاری از بافندگان و تجار منطقه سیرجان، طرح سینی از روی سینی‌های مسی وارداتی روسی گرفته شده و با ترکیب نقوش متداول منطقه، در دستبافته به‌کاررفته و به‌مرور به یک نقش بومی تبدیل شده؛ به همین دلیل به طرح سینی معروف شده است.
از منشأ شکل‌گیری طرح سینی اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما آنچه پیداست این‌که طرح فوق پیش از استفاده در گلیم شیریکی‌پیچ سیرجان، بیشترین تنوع آن در قالی منطقه شهربابک به‌کاررفته و این طرح به‌مرور به دیگر مناطق از جمله سیرجان و شهرستان بافت راه‌یافته، با این تفاوت که در مناطق سیرجان و بافت بیشتر در قالب گلیمینه و گلیم‌بافت و با تکنیک شیریکی‌پیچ ( پیچ‌باف ) و اغلب به دست بافندگان ایلات افشار، بچاقچی، رائینی و شول و... به‌کاررفته است؛ در چند دهه اخیر، با گسترش تولید و افزایش رویکرد اقتصادی در گلیم شیریکی‌پیچ، این طرح تغیر زیادی کرده و با برخی نقوش متدوال منطقه، ترکیب و ادغام شده است.
از نمونه‌های ترکیبی طرح سینی به ترکیب این نقش با طرح‌های پرگُل موسی‌خانی، بته مادر و بچه و نقوش جانوری، جنگلی، درختی و... می‌توان اشاره کرد که گاهی در آنها تأثیر طرح‌های جنگلی و سینی منطقه شهربابک به‌روشنی قابل‌مشاهده است، این طرح امروزه رونق گذشته را ندارد.
گلدانی؛ همان‌گونه پیشتر اشاره شد، یکی از طرح‌های متداول و اصیل دستبافته عشایری و روستایی منطقه کرمان، به‌ویژه سیرجان است، این طرح درگذشته به شکل‌های متنوعی بین ایلات و طوایف بافنده منطقه کاربرد داشته است، البته ـ همان‌طور که از نام آن پیداست ـ هر طرح، متشکل از گلدان‌هایی هندسی یا طبیعت‌گراست و با نقشی، رنگی و ترکیبی آراسته، بافته شده‌اند.
گلدانی نیز مانند برخی طرح‌های دیگر این اقلیم، دارای بیشترین دستبافته از جنبه تنوع است، معروف‌ترین نمونه‌های آن به لحاظ تنوع، گلدانیِ استکانی، گلدانیِ مرغی، گلدانی ترنج‌دار و... است؛ اگرچه گلدانیِ ترنج‌دار معمولاً از ترکیب دو یا چند گلدان و ترنج ـ در مرکز ـ و با ریز نقش‌هایی بومی تشکیل شده است.
امروزه طرح گلدانی نیز یکی از متداول‌ترین طرح گلیم شیریکی‌پیچ منطقه سیرجان است؛ چون در آن ترکیب و تنوع رنگی زیادی به‌کاررفته؛ گاهی نقوشی چون پَرگُل‌های موسی‌خانی، لچک‌های آن را تشکیل داده‌اند و گاهی از نقوش زیادی در بافت آن استفاده شده است؛ البته ترکیب و ادغام نقوش باهم، در چند دهه اخیر، به‌خاطر نگاه تجاری و اصطلاحاً بازارپسند به گلیم، بیشتر متداول بوده است.
درگذشته تغییر و ترکیب نقش و طرح و حتی رنگ‌بندی فرشینه‌ها و گلیمینه‌ها در یک دوره، روند معقولی داشته و می‌توان گفت در بطن سنت‌های منطقه، با حفظ هویت بصری تاریخی منطقه، روند رو به تکاملی را سپری می‌کرده است؛ معمولاً طرحی در یک طایفه یا ایل با کمی تغییر سال‌ها بافته شده؛ ولی اخیراً تغییرات طرح ها و نقوش تشدید شده است و بازار مصرف و یا تجارِ فرش و تولیدکنندگان نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در این زمینه ایفا کرده‌اند و حتی تکثیر نقشه‌بافی شتاب آن را دوچندان کرده است.
امید است، محور تداوم سنت‌ها، اصالت‌ها، هویت‌ها و مفاهیم آئینی بومی منطقه دستخوش تغییرات زیادی قرار نگیرند و تغییرات تجاری‌بافت کنونی عالمانه باشد و در تدوام همان سنت‌های گذشته ادامه یابد.
این طرح‌ها ـ از گذشته تاکنون ـ در بسیاری از ایلات افشار، بچاقچی، قرائی، خراسانی، لُری کوه‌پنجی، رائینی و طوایف شول و ... در مناطق روستایی و عشایری اطراف سیرجان با نقوش و کاراکتر هر ایل و طایفه و منطقه کاربرد داشته است.
از ویژگی‌های طرح گلدانی در چنددهه اخیر، که در بسیاری از ایلات و طوایف بافنده منطقه سیرجان نیز کاربرد دارد، تأثیر طرح‌های گردان فرش شهری و زمینه‌های روشن و رنگ‌هایی است که درگذشته در این گونه طرح‌ها باب نبوده و امروزه استفاده می‌شود؛ دیگری به‌خاطر پتانسیل بالای شیوه شیریکی‌پیچ ( پیچ‌باف ) است که امکان به‌وجودآوردن حالت منحی و گردان طرح و نقش را نسبت به شیوه‌های دیگر بافت، فراهم می‌سازد؛ و آخری، نشان از تأثیر بازار ـ خریدار و خواهان ـ یا نقش استمرار بافت در ارتقای طرح، نقش و رنگ‌بندی در دستبافته اصیل منطقه دارد.
انتهای پیام/
نظر شما