میراث‌آریا: شهرستان سمنان، با جغرافیای خاص و اقلیمی خشک، از دیرباز با چالش‌های کمبود آب مواجه بوده است. در این منطقه، پیشینیان با نبوغ و ابتکار خود، سیستم‌های سنتی و کارآمدی برای مدیریت منابع آبی طراحی کردند تا از این نعمت محدود به بهترین نحو بهره‌برداری کنند. یکی از برجسته‌ترین این سیستم‌ها، نظام آبیاری «پارا» است که قدمتی هزارساله دارد و به دست شیخ علاالدوله سمنانی مهندسی شد. این سیستم با تقسیم آب رودخانه گل رودبار به چندین بخش و هدایت آن به استخرهای ذخیره، نه تنها نیازهای کشاورزی مردم را تأمین می‌کرد، بلکه به‌عنوان یک میراث فرهنگی و فنی در تاریخ ایران شناخته می‌شود.
سمنان از شمال با شهرستان مهدی‌شهر و از شرق با شهرستان دامغان و از غرب با شهرستان سرخه و از جنوب با کویر و استان اصفهان همسایه است. هوای شهرستان سمنان معتدل و خشک است. گرچه بین منطقه مرطوب مازندران و خشک دشت کویر واقع است و می‌بایستی معتدل و خوش آب‌وهوا باشد، ولی به‌واسطه ارتفاع زیاد سلسله البرز در این قسمت، رطوبت و بخار دریای خزر از آن عبور ننموده و بادهای خشک و هوای گرم سوزان کویر بدون مانع در هوای شهرستان تأثیر می‌گذارد به‌طوری‌که زمستان شهرستان سرد و تابستان‌هایش بیش‌ازاندازه گرم است و بارندگی در زمستان و اوایل بهار بندرت انجام می‌شود.
آب آشامیدنی شهرستان در قسمت شهمیرزاد و مزارع از چشمه‌سارها و در قسمت‌های دیگر از قنوات تأمین می‌شود و به‌طورکلی کم‌آبی در تمام نقاط شهرستان کاملاً هویدا است. راه شوسه دامغان تا حدود دشت کویر ادامه دارد راه شوسه سمنان به دامغان تقریباً از وسط و راه‌آهن آن از نزدیک به انتهای آن عبور می‌کند.
رودخانه با آب دائم در این شهرستان وجود ندارد و فقط خشک‌رودهای کوهستانی است که در موقع بارندگی سیل از آن‌ها جاری و به دشت کویر منتهی می‌گردد. مهم‌ترین آن‌ها، رودخانه گل رودبار است. این رودخانه چندین شعبه متعدد دارد: شعبه‌های ده صوفیان و شهمیرزاد در حدود دربند سنگسر یکی شده و در حدود شمال درجزین شعبات دیگر به آن متصل سیلاب آن از باختر شهرستان می‌گذرد و به دشت کویر منتهی می‌شود.
به دلیل موارد ذکرشده فوق پیشینیان در شهرستان سمنان با ابتکاری به دنبال بهره‌وری بیشتر از کم‌آبی موجود در این شهر کویری بودند و نظام تقسیم سنتی آب را در این شهر ایجاد کردند.
نظام تقسیم سنتی آب در سمنان به حدود هزار سال پیش بازمی‌گردد و شیخ علا الدوله سمنانی از سران ایلخانی که سپس از عارفان به نام ایران شد در هفت‌صد سال پیش ساماندهی و مهندسی این تقسیم را که تا به امروز نیز ادامه دارد انجام داده است.
آب‌پخش‌کن که در اصطلاح محلی آبیاری سنتی سمنان بدان «پارا» می‌گویند در شمال شهر سمنان واقع‌شده که به واسط شیب‌دار بودن زمین، آب رودخانه گل رودبار (در شمال شهر سمنان) با سرعت به مخزن اولی آب می‌ریزد. تعداد این مخزن‌ها شش عدد است، هر یک از این مخزن‌ها نسبت به دیگری در سطح بالاتری قرارگرفته است که پله‌ای شکل به هم مربوط می‌شود.
در جهت طولی هر مخزن چوبی به نام «برجن» نصب گردیده است که آب از آن سرازیر شده به مخزن بعدی وارد می‌شود. تعداد این برجن ها نیز شش عدد است، با ورود آب رودخانه به هر مخزن از سرعت و شدت قبلی آب آن کاسته شده تا آنجا که در مخزن آخری تقریباً تمامی سرعت آب از بین می‌رود و دارای حرکتی معمولی می‌شود. طول مخزن‌ها و برجن های شمالی کمتر از برجن های جنوبی و انتهایی در نظر گرفته‌شده است، پهنای بین هر دو برجن از ۵/۲ تا ۳ متر تجاوز نمی‌کند. در مخزن ششمی آب تقریباً بدون حرکت مشاهده می‌شود و طول برجن این مخزن به پنج قسمت تقسیم‌شده و به‌طوری‌که آب آن به پنج نهر جدا از هم سرازیر می‌شود. دیواره‌هایی نهرها را از هم جدا می‌نماید و در محل اتصال این دیوارها با برجن سنگی به شکل منشور مثلث القاعده گردیده است (در اصطلاح محلی «پتّا») تا هنگام ورود آب به نهر اصطکاک کمتری داشته باشد.
این نظام تقسیم در سمنان به‌طورکلی بدین گونه است که آب از رودخانه‌ای به نام گل رودبار از شمال شهر وارد می‌شود و در محلی به نام آب‌پخش‌کن یا پارا به پنج قسمت تقسیم و سپس به ۶ استخر ذخیره آب سرازیر می‌شود که هرکدام نامی دارند و نام‌ها برگرفته از اسامی تاریخی محله‌هایی است که آب وارد آن می‌شود. استخرها با نام‌های زاوغان، کوشمغان، کدیور، ناسار، لتیبار و شاهجوی شناخته می‌شوند که به همراه بنای نگهبان آب که در آب‌پخش‌کن (پارابن) همگی دارای ثبت ملی هستند و به‌جز استخر لتیبار که به هنگام ساخت المان میدان هفتم تیر (منوچهری) تخریب شد و ذخیره آب آن در استخری دیگر در نزدیکی مکانی به نام قدیمی چهل قبله که در حال حاضر به آن پارک سنگی می‌گویند انتقال یافت؛ سایر آن‌ها به همان شکل باقی‌مانده است.
نظام و ضوابط بسیار پیچیده و کارآمد تقسیم آب در سمنان با حساب‌وکتاب و سازمانی اداری فعالی، آب موردنیاز کشاورزان و مردم را تأمین می‌کرد به‌گونه‌ای که هیچ‌گاه تحت کنترل و اداره دولت‌های وقت درنمی‌آمده و همواره از سوی کشاورزان و مردم محلی مدیریت می‌شده است. در حقیقت آب در این نظام، مانند اشیای منقول و غیرمنقول، دارای هویت حقوقی بود و خریدوفروش می‌شد و کسانی که دارای حق بودند، سندی ثبتی در اختیار داشتند. این مالکیت، مانند خانه، باغ و زمین، خریدوفروش یا اجاره می‌شد، با ارث منتقل می‌گردید و اتاقک بسیاری از نوعروسان درمی‌آمد.
افرادی نیز مسئولیت اداره استخرها را در این شیوه سنتی تقسیم آب بر عهده داشتند. این افراد عبارت بودند از: قانون دار، نگه‌دارنده طومارها و دفاتر آبیاری، امین رودخانه ناظر بر آب رودخانه، انگار نویس سرپرست و گرداننده چرخ امور آبیاری (در هر یک از شش استخر سمنان، یک انگار نویس بود) مره‌بان دارنده صورت آب سهم روزانه استفاده‌کنندگان (هر استخر یک نفر) و استخربان حافظ و ناظر بر تقسیم آب استخر (هر استخر یک نفر). البته افراد دیگری هم در اداره امور نقش داشتند؛ ولی به‌طورکلی چرخ آب به دست این چند نفر می‌چرخید که حقوق و دستمزد آنان با آب محاسبه می‌شده است. همچنین هر نهر دارای یک نفر نگهبان است.
هرروز یکی از ۵ نگهبان به لایروبی پشت برجن می‌پردازد تا آب آرام‌تر حرکت کرده و روی برجن را ماسه و آشغال نگیرد و جریان طبیعی عبور آب حفظ شود. در کنار پارا اتاق نگهبانی یا برج مراقبت ساخته‌شده که مورداستفاده نگهبانان قرار گیرد.
نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت‌بندی در برداشت آب برای هر فرد بوده و دارای نظام خاص است. شیوه تقسیم آب در سمنان از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده‌رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته شده، قدیمی‌تر است. تفاوت این سیستم توزیع با موارد مشابه در دیگر شهرهای ایران در این است که این سیستم، جدا از تکامل تدریجی درگذر تاریخ، هنوز هم بعد از قرن‌ها مورداستفاده مردم محلی است.
پارا (آب‌پخش‌کن) که مربوط به دوران پس از اسلام است، در سمنان و در شهرک گلستان قرار دارد. این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۶۱۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. استخر کوشمغان، یکی از این استخرهای تاریخی که آب پارا در آن ذخیره و هدایت می شود، نیز در اردیبهشت ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۶۱۵ به ثبت ملی رسید. این استخر با حجم ذخیره حدود هفت هزار و ۵۰ مترمکعب، مسئول تأمین آب برای ۱۸۰ هکتار از باغ‌های سمنان است. همچنین استخرهای دیگری همچون زاوغان (شماره ۸۶۳۹)، کدیور (شماره ۸۶۱۳)، لتیبار (شماره ۸۶۱۴، که تخریب شده است)، ناسار (شماره ۸۶۲۲) و شاهجوی (شماره ۸۶۲۰) نیز به‌عنوان آثار ملی ایران ثبت شده‌اند. علاوه بر این، نظام آبیاری سمنان در سال ۱۳۹۰ با شماره ۴۰۰ در فهرست آثار معنوی ایران به ثبت رسیده است.
نظام آبیاری «پارا» در سمنان، با قدمتی بیش از هزار سال، نمونه‌ای برجسته از ابتکار و مهندسی سنتی است که هنوز هم در برابر چالش‌های کم‌آبی منطقه کارآمد باقی مانده است. این سیستم نه تنها در تأمین منابع آبی کشاورزی مؤثر بوده، بلکه به‌عنوان یک میراث فرهنگی و فنی با ارزش، از نسل به نسل منتقل شده و هویت فرهنگی مردم سمنان را در خود گنجانده است. ثبت این نظام آبیاری در فهرست آثار ملی ایران، گواهی بر اهمیت تاریخی و فرهنگی آن است و نشان می‌دهد که چگونه پیشینیان با بهره‌گیری از دانش و تجربه، توانسته‌اند در دل کویر، به‌دور از منابع آبی فراوان، زندگی پایدار ایجاد کنند. ادامه‌ی استفاده از این سیستم، همچنین تأکیدی است بر لزوم حفظ و انتقال دانش‌های سنتی به نسل‌های آینده برای مقابله با چالش‌های امروز و فردا.
گزارش از جواد طیبی
انتهای پیام/
نظر شما