سابق به آن چپ پات هم گفته می‌شده که احتمالا به دلیل شباهت لنگ‌های چپ و راست آن بوده که جهت دار نبوده و موقع پوشیدن آن پای چپ و راست اشتباه می‌شده است.

 چَپَّت به نوعی چارق معمولی گفته می‌شد که بند بلند ندارد و آن را از چرم و لاستیک می‌سازند. این پای‌افزار بیشتر مورد استفاده چوپانان و کشاورزان بوده و هست.

صادرات چپت از بیرجند به شهرهای اطراف و استانهای دیگر و حتی خارج از مرزهای ایران، دلیلی بر متمرکز بودن کارگاه‌های تولید این پای‌پوش سنتی تا حدود ۲۰ سال پیش است. ساخت این کفش سنتی به صورت موروثی درخانواده هنرمندان پیشکسوت، تداوم داشته است.

چپت دوزی با شماره ۱۳۱۷ در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

 با کاهش سرمای هوا، چوپان روستا چپت‌هایی را که از بازار گرجی‌ها یا همان کفاش‌های بیرجندی خریداری کرده، به پا می‌کند. او می‌گوید: هم پدرم و هم خودم که هر دو چوپانیم، در فصل گرم سال از همین چپت‌ها استفاده می‌کردیم، اما پدرم همیشه در طول سال این چپت‌ها را به پا می‌کرد و برای زمستان نیز یک تن‌پوش نمدی داشت که حالا من هم همان تن‌پوش نمدی را دارم.

به گفته او، در گذشته نه تنها چوپانان، بلکه اغلب روستاییان نیز برای انجام کارهای کشاورزی مانند آبیاری مزارع و باغ‌ها از چپت استفاده می‌کردند. اما با رواج چکمه‌های پلاستیکی و انواع دیگر پاپوش‌ها، بسیاری از روستاییان دیگر تمایلی به استفاده از این نوع کفش ندارند. با این حال، چوپانان همچنان از چپت برای فصل گرم سال بهره می‌برند.

مردی که با دست‌های قوی و مردانه‌اش، تکه‌های چرم را می‌برد و می‌دوزد، از تاریخ و ارزش این کفش‌ها سخن می‌گوید.

او قدمت چپت را به دوره قاجار نسبت می‌دهد و از کفش‌های «ارسی» که به‌ویژه در میان اشراف و اعیان رواج داشت، یاد می‌کند.

این چپت، که در گذشته تنها در بیرجند تولید می‌شد، به‌ویژه در میان روستاییان و چوپانان طرفداران زیادی داشت.

محمدحسین کاملی، 61 ساله، هنرمندی است که پس از سال‌ها دوباره چپت می‌دوزد. او از پنج سالگی در حجره پدرش مشغول یادگیری این هنر بود و به‌عنوان یک نسل‌پیشین، حالا این هنر را در نسل جدید ادامه می‌دهد.

چپت‌ها، که از لاستیک یا چرم ساخته می‌شوند، در گذشته به دلیل قیمت پایین و کاربرد مفیدشان، طرفداران زیادی داشتند.

در حجره‌ای کوچک و قدیمی، میز کار کاملی که تکه‌ای از تنه درخت است، ابزارهایی چون کارد، گزن، سوهان، چکش، نخ و میخ‌های کوتاه قرار دارد.

او برای ساخت چپت از چرم سراجی ضخیم و لاستیک‌های نخی خودروهای سواری استفاده می‌کند. چرم‌هایی که اغلب ضایعات تسمه کمر هستند و برای خرید آن‌ها باید به تهران سفر کند و هزینه زیادی را متحمل شود.

تنها انتخاب او برای خرید، نوع کیسه‌چرم است که نمی‌تواند در آن انتخاب خاصی داشته باشد.

فرآیند ساخت چپت به‌سادگی نمی‌گذرد. چرم باید برای نرم شدن چند ساعت خیس خورده و سپس تراشیده شود. زمانی زیادی صرف آماده‌سازی رویه، نازک کردن و اندازه‌گیری دقیق کفش می‌شود.

دو بند از جنس چرم که به پشت کفش وصل می‌شود، نیز نیاز به زمان زیادی برای تراشیدن دارد.

این هنرمند چپت دوز، از روزهای رونق هنرش یاد می‌کند و می‌گوید که در گذشته همه کفش‌ها از چرم ساخته می‌شد، نه پلاستیک و فوم. اما حالا بازار چپت‌ها خلوت شده و هر روز تنها یک جفت کفش می‌سازد.

دیوار مغازه‌اش که زمانی پر از کفش‌های ساخته شده بود، اکنون خالی است و حتی جایی برای سوزن انداختن نداشت.

هنر چپت‌دوزی که زمانی نه‌تنها در بیرجند بلکه در سراسر ایران و حتی در مناطق دیگر کشور نیز شناخته شده بود، حالا در آستانه نابودی است. اگر حمایت‌های لازم از این صنعت دستی صورت نگیرد، ممکن است این هنر اصیل به‌سرعت به یادگارهایی موزه‌ای تبدیل شود.

دلیل کاهش رونق کفش بیرجندی، از دید کاملی چپت‌دوز قدیمی، وجود چکمه‌ها در بازار است.

او می‌گوید: در گذشته مردم برای آبیاری، کشاورزی و سایر کارهای روزمره از چپت استفاده می‌کردند، اما امروزه در روستاها هم چکمه پوشیده می‌شود زیرا پاها در آن محفوظ‌تر است در حالی که هنوز برخی مشتریان از سیستان و بلوچستان برای خرید چپت به بیرجند می‌آیند، دیگر رونق سابق را ندارد.

به گفته او، هرچند در تابستان‌ها عده‌ای به بازار بیرجند برای خرید این کفش‌ها می‌آیند، اما این پاپوش سنتی دیگر به اندازه گذشته محبوب نیست.

بازنگری در طراحی و مواد اولیه

اما نظر کارشناسان این حوزه نیز براین است که به طور حتم باید بازنگری در طراحی و مواد اولیه کفش بیرجندی صورت و تنها اکتفا به ساخت ابراز آلاتی چون جاکلیدی، نمونه کوچک چپت و... نشود.

بعلاوه استفاده از لاستیک در تولید چپت مناسب نیست و بهتر است این تولید کنندگان اندک از موادی همچون چرم و پوست شتر، که قابلیت برگشت به طبیعت را دارند، استفاده کنند تا این صنعت شانس ثبت جهانی پیدا کند و مورد استقبال بیشتری قرار گیرد.

همچنین کارشناسان معتقدند که باید به دنبال خاص‌پردازی در این هنر  باشیم و خاص‌پردازی به معنای این است که صنایع‌دستی با توجه به سلیقه و ذائقه مخاطب، رویکرد امروزی داشته باشد. این‌که بخواهیم کفش سنتی را کنار بگذاریم، راه‌حل درستی نیست.

هادی شاه وری، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی، می‌گوید: تلاش‌های زیادی برای احیای هنر چپت‌دوزی در استان انجام شده است، اما به دلیل نبود متقاضی، نمی‌توان اقدامی مؤثر برای احیای این هنر دستی قدیمی انجام داد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی ادامه می‌دهد: برای ثبت ملی و جهانی هر هنری، نیاز به رعایت برخی معیارهای خاص، مانند فعال بودن چند کارگاه و تأثیر آن در اقتصاد منطقه وجود دارد. هنر چپت‌دوزی به دلیل نداشتن این معیارها نتواسته است به ثبت ملی برسد.

او با اشاره به کمبود اقبال عمومی نسبت به این نوع کفش، افزود: این هنر در خراسان جنوبی رو به فراموشی است.

انتهای پیام/