رضا مظاهری، کارشناس ارشد باستان‌شناسی، در یادداشتی نوشت: منطقه سلطان آباد به عنوان پنجمین مرکز بزرگ ساخت سفالینه‌های دوره میانه، در سده‌های هفتم و هشتم هجری به اوج خود رسید. این منطقه با کارگاه‌های پربار و تنوع بی‌نظیر در سفالینه‌ها، به ویژه سفالینه‌های منقوش با لعاب آبی طاووسی و طرح‌های زیبا، نمایانگر هنر و خلاقیت سفالگران آن زمان است. آثار برجسته‌ای از این دوره در موزه‌ها نگهداری می‌شود که نشان‌دهنده تحول و نوآوری در شیوه‌های سفالگری است.

پنجمین مرکز بزرگ ساخت سفالینه دوره میانه، منطقه سلطان آباد است. کارگاه‌های بسیار پرباری در سده‌های هفتم و هشتم هجری در آنجا دایر بوده است؛ ظاهراً هیچ شهری در محوطه کنونی سلطان آباد در آن دوره وجود نداشته است. سفالینه‌ها بر ناحیه پهناوری در منطقه در یک سلسله از روستاها پراکنده بودند. بعضی از آن‌ها در هفتاد تا هشتاد کیلومتری خود سلطان آباد قرار داشتند: اسدانه، سسوک، شاه آباد، بُرز آباد، زلف آباد، مجدآباد و فیوم که سسوک، برزآباد و فیوم پراهمیت‌ترین نمونه‌ها را به دست داده‌اند.

تعداد محوطه‌ها نشان‌دهنده تنوع سفالینه‌هایی است که برچسب سلطان آباد خورده‌اند. منطقه سلطان آباد سفالینه منقوش سیاه با لعاب آبی طاووسی، طرح‌های پهن شاخ و برگ و گاهی اوقات با خط نوشته‌ها، نقوش جناغی، فلس‌مانندها و هاشورهای درشت پرشده تولید می‌شد.

تنه آن‌ها از گلی بلورینه یا نخودی است که به رنگ طوسی تغییر پیدا کرده است. تزئین آن‌ها به رنگ‌های سیاه، سبز فام، آبی لاجوردی و فیروزه‌ای که با نوعی لعاب قلیایی ضخیم و آبدانه‌ها و خش‌هایی را به وجود آورده و حالت رنگین‌کمانی پیدا کرده، پوشیده شده است. بهترین اشکال این ظروف، کاسه‌هایی با نمای نیم‌کره‌ای و بی‌قواره و لبه مسطح و برگردان به سمت درون است. از اسلیمی یا طرح نخل در ظروف این دوره بسیار استفاده شده است. تزئین آن‌ها با نقوش گل‌ها و برگ‌ها صورت گرفته و پرندگان و خرگوش‌ها، ققنوس‌ها و گربه‌سانان، بدان‌ها حالت زنده‌نما داده‌اند و با شیوه طبیعت‌گرایانه‌ای ملهم از تزئینات چینی انجام گرفته است. نقش‌مایه‌های در هم پیچیده «S» در آن‌ها زیاد دیده می‌شود.

در سفال سلطان آباد، سفالگران بیشتر ظروف را به رنگ نیلی با ترنج‌های چهارپر آراسته و در میان آن گوزن و در حواشی پرندگان و غازها را ترسیم کرده و در زمینه اصلی شکوفه‌هایی را در پوسته‌ای تاریک به وجود آورده‌اند.

سه گونه سفالینه‌های سلطان آباد وجود داشت: نوع اول که با خاک گل رس خاکستری پوشانده می‌شد و طرح‌ها به صورت قالب‌ریزی شده، رنگ سفید و خطوط سیاه در آن به کار می‌رفت. نوع دوم با دو رنگ سیاه و آبی لاجوردی منقوش می‌شد؛ هر چند در مواردی رنگ سومی، یعنی رنگ فیروزه‌ای هم به کار می‌رفت. برخی از کاسه‌های سلطان آباد اشکالی کاملاً جدید داشتند، کناره‌های خمیده در بالا به لبه‌های برگشته و صاف منتهی می‌شد. نوع سوم سفالینه‌های سلطان آباد را کاسه‌هایی تشکیل می‌داد که کناره‌های گرد بالا آمده‌ای داشتند و منقوش به دو یا سه رنگ زیر لعابی و شفاف بودند که بیشتر آن‌ها به وسیله نوارهای تزئینی زاویه‌داری تزئین می‌شدند.

شیوه سلطان آباد قطعات عجیبی دارد که گویی در مرحله تحول بوده است. سفالگران سلطان آباد در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم سبک خاصی را ابداع کردند، ترنج چهارپر داخل ظرف را با تصویر زنده‌ای پر می‌کردند. همچنین تازگی لعاب به خوبی نشان می‌دهد که این ظرف‌ها در اصل تا چه اندازه کامل بوده و لعاب صاف و شفاف تا چه حد به زیبایی آن‌ها می‌افزوده است. متداول‌ترین رنگ‌های شیوه سلطان آباد، سفید شکوفه‌ای در زمینه تاریک و خط‌های باریک آبی است.

به درستی معلوم نیست که از اوایل اسلام تا عصر ایلخانی شیوه سفالگری و انواع سفالینه سلطان آباد به چه نحو بوده، ولی آنچه مسلم شده است این است که در اواخر قرن هشتم سلطان آباد از امتیازات سفالگری مهمی برخوردار بوده است. طبق نظر لین (Lane)، ظروف سلطان آباد از لحاظ تزئین به سه گروه تقسیم می‌شوند:

• گروه اول با نقاشی زیر لعاب که از نظر تزئین با ظروف کاشان قابل مقایسه بوده، با این تفاوت که سفالگران از طرح‌های سه‌گوش و گل و گیاه که از وسط ظرف منشعب می‌شود، استفاده کرده‌اند. این نوع ظروف با لعاب لاجوردی و سیاه زیر لعاب شفاف نقاشی شده است. 

• گروه دوم ظروفی هستند که با نقوش سیاه در زمینه مایل به خاکستری تزئین شده و دارای نقوش نیم‌برجسته و لعاب شفاف هستند. نقوش داخل این گونه ظروف شامل پرندگان و حیوانات است که در وسط ظرف طرح‌های گل و گیاه نقاشی شده و خارج ظرف با نوشته همراه است. در شکل ظرف نیز تغییراتی حاصل شده و ظروف با کف حلقه‌ای و بدنه نیم‌دایره‌ای، لبه محدب، خطوط عمدی برجسته و لعاب یکرنگ ساخته شده‌اند.

• گروه سوم ظروف سلطان آباد دارای بدنه ظریف و خمیر سفید است که نقاشی آن با سه رنگ لاجورد، سیاه و فیروزه‌ای انجام گرفته و رنگ سیاه اغلب برای پوشش بدنه خارجی ظروف به کار برده شده است.

قدیمی‌ترین ظروف سلطان آباد که تاریخ‌دار است، در موزه متروپلیتن نیویورک نگهداری می‌شود که دارای تاریخ 672 و 677 هجری است.

سه ظرف مکشوفه از اراک دارای سه سبک مختلف معرفی شده‌اند.

 کاسه سلطان آباد؛ بر اساس تقسیم‌بندی جیمز آلن، این نوع سفال، سبک اول این تکنیک است و در قسمت داخلی، دارای رنگ فیروزه‌ای با نقوش سیاه که طرح‌های سه‌گوش و گل و گیاه که از وسط ظرف منشعب شده است. سطح بیرونی، دارای شبه کتیبه‌ای است و دارای شش خط سیاه رنگی است.

کاسه سلطان آباد. طبق تقسیم‌بندی جیمز آلن، این نوع سفال، سبک دوم سلطان آباد است. نقوش سیاه در زمینه مایل به خاکستری دارای نقوش نیم‌برجسته و لعاب شفاف هستند. سطح درونی دارای چهار پرنده در حال پرواز و نقوش گیاهی در اطراف آن‌ها تزئین شده است.

سطح بیرونی دارای کتیبه‌ای است که در اکثر کاسه‌های این دوره تکرار شده است: «الصاعد الاانبا» که دور تا دور ظرف تکرار شده است. روی لبه ظرف نیز نقوش نقطه‌ای دیده می‌شود. لعاب ترکیبی به رنگ قهوه‌ای و سفید دارد. همچنین دارای نقوش شعاعی با خطوط سیاه رنگ در وسط آن‌ها است.

سفال سلطان آباد. این نوع سفال طبق تقسیم‌بندی جیمز آلن از سبک سوم سفال سلطان آباد است. دارای بدنه ظریف و خمیر سفید که نقاشی با سه رنگ لاجوردی، سیاه و فیروزه‌ای انجام شده است. در وسط ظرف نقوش گیاهی قرار دارد که با ترنج بزرگی احاطه شده است. در برخی ظروف شبیه به این سبک، نقش خرگوش در کف ظرف طراحی شده است.

سطح بیرونی ظرف، نقوش نقطه‌ای به وسیله نقوش خطی لاجوردی رنگ جدا شده‌اند.

بنابراین، در موزه چهارفصل اراک دارای هر سه نوع سفال سلطان آباد است.

انتهای پیام/