میراث آریا: سیاحت و سفر در راه‌ها دستاوردهای متفاوتی را در جریان تاریخ به یادگار گذاشته است. مهم‌ترین و ساده‌ترین آنها، بنای ساختمانی برای آسایش و امنیت از خطرات سفر بود که غالباً در راه‌های صعب‌العبور و نواحی گرم و خشک اجرا می‌شد. ایرانیان مبدع چنین ساختمانی بودند که بعدها نام کاروانسرا به خود گرفت.
میامی، جزیره‌ای در دل تاریخ و فرهنگ ایران است که از گذشته‌های دور تا به امروز با کاروانسراهایش شناخته می‌شود. این شهرستان که در مسیر ارتباطی تهران به مشهد قرار دارد، شاهد رونق و گسترش شبکه‌ای از کاروانسراها بوده است که هر یک گواهی بر تاریخ پرفراز و نشیب این منطقه هستند. این بناها نه تنها نمادهای معماری ایرانی هستند، بلکه به عنوان مرکزهایی برای استراحت، تأمین نیازهای کاروانیان و تجارت در مسیرهای طولانی، اهمیت ویژه‌ای دارند. در این میان، میامی با دارا بودن مجموعه‌ای از کاروانسراها، از جمله کاروانسرای میامی، میاندشت و عباس‌آباد، همواره در کانون توجه قرار گرفته است. این مقدمه، به مرور تاریخچه و اهمیت این بناهای تاریخی در مسیر جاده‌های ابریشم و نقش آنها در توسعه اقتصادی و فرهنگی منطقه می‌پردازد.
در ادبیات تاریخی واژگان مشابهی برای کاروانسرا وجود دارد که تفکیک آنها از یکدیگر دشوار است. کلماتی مانند ساباط، کاربات، خان، زاویه، خانقاه، ربات و منزلگاه از این دسته‌اند. در دایره المعارف لاروس، کاروانسرا، مهمانخانه و پناهگاهی برای بیتوته مسافران در دسته‌های بزرگ تعریف شده است و آنچه در این میان ساده و روشن به نظر می‌رسد، این است که کاروانسرا ساختمانی برای کاروان است. دقت در این واژه آشکار می‌کند که کاروان از کلمه کاربان ریشه دارد و بدون تردید کاروانسرا واژه اصیل ایرانی است. این کلمه از زبان پهلوی اشکانی مشتق شده است.
ریشه‌شناسی تاریخی کاروانسرا، حاکی از آن است که مفهوم و تعریف اصلی کاروانسرا در بعد تجاری و بازرگانی آن نهفته است، یعنی مکانی که کاروانیان برای تجارت و برای ممانعت از راهزنان و موانع طبیعی در آن رفت و آمد داشتند. گذشته کاروانسرا نشان می‌دهد که پیدایش آن در ارتباط اقوام و ملت‌ها بوده است. در دوره هخامنشیان، اشکانیان، مغولان، سلجوقیان، عثمانی ها و صفویان که تجارت و بازرگانی در جغرافیای سیاسی هر یک از آنها گسترش داشت، کاروانسراها رونق و توسعه یافتند.
بنابراین تعریف ساده در مورد کاروانسرا که توافق اهل فن و دانش باشد، این است که کاروانسرا ساختمانی بزرگ در بیرون شهر و یا درون شهرها بود که کاروانیان در وهله اول برای اهداف تجاری و بعدها به منظور مقاصد نظامی، سیاسی، دینی و اجتماعی از آن بهره می‌بردند.
پیشینه کاروانسرا
متون تاریخی ابداع و ایجاد کاروانسراها را به تمدن ایران اسلامی نسبت می‌دهند، بنابراین با ایرانی بودن واژه کاروانسرا طبیعی است که احداث این بنا حاصل ذوق و ابتکار ایرانیان باشد.
واقعیت این است که بنیاد کاروانسرا به ایران پیش از اسلام برمی‌گردد. شرایط اقلیمی و گستره جغرافیایی سیاسی و نظامی هخامنشیان و از همه مهم‌تر شیفتگی آنها در ارتباط با دیگر ملت‌ها، چاپارخانه‌هایی را به وجود آورد که مقدمه‌ای برای کاروانسرا شدند، بنابراین ایرانی‌ها برای اولین بار در تاریخ جهان سیستم ارتباطی شاهراه‌های اصلی و طولانی را سامان‌دهی کردند و چیزی که امروزه به عنوان کاروانسرا نامیده می‌شود، در اصل تکامل ایستگاه‌های پستی هخامنشی و منزلگاه‌های تجاری و بازرگانی اشکانیان و ساسانیان در مسیر جاده بین المللی ابریشم است.
شهرستان میامی
شهرستان میامی شرقی‌ترین شهرستان استان سمنان در مسیر تهران به مشهد است. این شهرستان از شمال به استان‌های گلستان و خراسان شمالی، از شرق به استان خراسان رضوی و از غرب به شهرستان شاهرود محدود شده است.
با توجه به قرار گرفتن این شهرستان در محور ارتباطی تهران - مشهد، اهمیت ارتباطی و ترانزیتی آن از گذشته‌های دور مورد توجه بوده است. وجود هشت کاروانسرا در این شهرستان که عبارتند از کاروانسرای میامی، سپنج (جهان‌آباد)، میاندشت، عباس‌آباد، الحاک، صدرآباد، محمدآباد پل ابریشم و سنگی شریف‌آباد خود گواه این مدعاست.
مجموعه کاروانسرای ثبت جهانی میاندشت
در ادامه مسیر به سمت مشهد در ۴۰ کیلومتری شرق میامی در مسیر جاده میامی به مشهد، «مجموعه کاروانسراهای میاندشت» قرار دارد. این مجموعه که بزرگترین مجموعه کاروانسرای ایران محسوب می‌شود، شامل سه کاروانسرا و سه آب انبار، کبوترخانه، چاپارخانه و ده تاریخی میاندشت است.
کاروانسرای غربی این مجموعه مربوط به دوره صفوی و دو کاروانسرای دیگر مربوط به دوره قاجار است.
کاروانسرای ثبت جهانی عباس‌آباد
در فاصله ۸۰ کیلومتری از مرکز شهرستان میامی، روستای تاریخی و هدف گردشگری عباس‌آباد واقع شده است.
«کاروانسرای عباس‌آباد» به عنوان بزرگترین تک کاروانسرای شهرستان در دل بافت تاریخی و پلکانی عباس‌آباد یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های این روستاست که در مرکز روستای عباس‌آباد واقع شده است.
کاروانسرای عباس‌آباد در دوره صفویه بنا و در دوره قاجار مرمت اساسی شده است.
کاروانسرای ثبت جهانی میامی
یکی از جاذبه‌های واقع در بافت تاریخی میامی، کاروانسرای میامی از کاروانسراهای زیبای عهد صفوی است.
در فاصله ۶۰ کیلومتری شمال شرق شهرستان میامی و در روستای بسیار کوچک و دور افتاده جهان‌آباد، کاروانسرای تاریخی وجود دارد که مربوط به دوره ایلخانیان است.
ایلخانیان برای آسایش کاروان‌ها در مسیر راه‌ها و جاده‌ها، کاروانسراهای بزرگ و زیبایی با توجه به اقلیم هر منطقه می‌ساختند.
کاروانسرای جهان‌آباد به صورت چهارایوانی و مستطیل شکل بنا شده است.
میراث کاروانسراها در ایران نه تنها بیانگر تاریخ و فرهنگ کهن این سرزمین است، بلکه همچنان می‌تواند به عنوان جاذبه‌ای مهم برای جذب گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و معماری به شمار آید. در دنیای امروز، توجه به این بناهای تاریخی و احیای آنها می‌تواند نقش بزرگی در معرفی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری فرهنگی و تاریخی ایفا کند و از این طریق به حفظ هویت و تاریخ این مرز و بوم کمک کند.
در پایان، می‌توان گفت که کاروانسراها نه تنها جزئی از تاریخ و میراث فرهنگی ایران هستند، بلکه نمادی از ارتباطات انسانی و تبادل فرهنگی میان اقوام مختلف در طول تاریخ به شمار می‌روند. این بناها که در گذر زمان به پناهگاهی برای مسافران، تجار و رهگذران تبدیل شده‌اند، امروزه به‌عنوان شواهد زنده‌ای از هنر و معماری ایرانی در دوران‌های مختلف، به ما یادآوری می‌کنند که تاریخ ما چگونه در بستر راه‌ها و جاده‌ها شکل گرفته است. شهرستان میامی با مجموعه‌ای از این کاروانسراهای تاریخی، فرصت‌هایی را برای احیای فرهنگ و معرفی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری فرهنگی و تاریخی فراهم آورده است. بنابراین، حفظ و مرمت این بناها نه تنها به گسترش دانش تاریخی و فرهنگی کمک می‌کند، بلکه می‌تواند نقش مهمی در جذب گردشگران و معرفی هویت اصیل ایرانی به دنیا ایفا کند.
گزارش از سمانه سلطانی پور، معاون صنایع‌دستی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما