بدون شک اگر قرار است شعار استقلال، خودکفایی و رهایی از صادرات تک‌محصولی نفت تحقق یابد، راهی جز شناخت تمامی امکانات و استعدادها، طراحی و برنامه‌ریزی، تلاش و مقاومت، تدبیر و ایمان به خود وجود ندارد. با عنایت به اینکه ایران یکی از قطب‌های تولیدات صنایع‌دستی محسوب می‌شود، در همین راستا شایسته است با بهره‌گیری از تمامی امکانات بالقوه، ازجمله مهندسین طراحی صنعتی و کارشناسان طراحی گرافیک، برای ارائه بهتر و شایسته این تولیدات توسط بسته‌بندی مناسب و شایسته، در سطح داخلی و خارجی کوشید، تا با توسعه فراوری و صنعت آن در راه بهبود و شکوفایی هر چه بیشتر اقتصاد جامعه گام برداریم.
صنایع‌دستی
صنایع‌دستی عبارت است از «مجموعهای از هنر و صنعت که با بهره‌گیری از مواد اولیه بومی و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به کمک دست و ابزاردستی ساخته می‌شود به‌گونه‌ای که ذوق هنری، خلاقیت فکری و مهارت سازنده‌ی آن را به نمایش می‌گذارد و همین عامل وجه تمایز این محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است و علاوه بر آن فلسفه یک ملت را در خود جای می‌دهد.
تاریخچه و تعریف بسته‌بندی
بشر به‌منظور بهره‌گیری و حفاظت از محصولات، از گذشته‌های بسیار دور انواع بسته‌بندی را به خدمت گرفت. دریکی دو قرن اخیر بسته‌بندی از نقش سنتی خود بسیار فراتر رفته، به ابزاری برای تبلیغات و جذب مشتری تبدیل‌شده است. امروزه تولید بسته‌ها به یک صنعت، هنر و فعالیت اقتصادی بزرگ تبدیل شده است. بسته‌بندی در همه‌جا حضور دارد و جزو تفکیک‌ناپذیر تولید و عرضه‌ی کالاهاست. بسته‌بندی روز به روز بیشتر به‌عنوان عاملی پایه در بالا بردن فروش و رونق اقتصادی مطرح شده و به یکی از شاخص‌های مهم توسعه‌ی یک جامعه بدل می‌شود.
بسته‌بندی، هنر، علم و صنعتی است پویا، که کالایی را در مقابل محیط بیرونی و بالعکس حفظ کرده و در بهینه کردن حمل، نگهداری و مصرف آن یاری می‌رساند، همچنین بسته‌بندی محتوی خود را به مصرف‌کنندگان می‌شناساند و آنان را به خرید ترغیب می‌کند. بسته‌بندی به‌عنوان یکی از پدیده‌های مهم دنیای مدرن، نحوه و روش زندگی مردم را شدیداً تحت تأثیر قرار داده است.
وضعیت بسته‌بندی در ایران
متأسفانه در کشور ما، چه به لحاظ فنّاوری و چه ازنظر طراحی، بسته‌بندی رشد لازم را نداشته و در بسیاری از موارد از سایر صنایع عقب مانده است. فقدان یک بسته‌بندی زیبا و کارآمد، به یکی از گلوگاه‌ها و موانع اصلی رشد صنعت، کشاورزی و تجارت تبدیل شده است. هرچند در سال‌های اخیر گام‌های مؤثری در توسعه‌ی صنعت و هنر بسته‌بندی برداشته شده، با وجود این در مجموعه‌ی صنایع و تولیدات ما، بسته‌بندی نیاز به توجه بیشتری دارد. هنوز هم بسیاری از کالاهای با ارزش ایرانی که با تلاش هزاران کارگر زحمتکش و صدها مهندس و هنرمند و سرمایه‌گذار و مدیر خوش‌فکر به بازار رقابت داخلی یا خارجی پا می‌گذارند، به سبب نامطلوب بودن بسته‌بندی در نیمه‌راه باز می‌ماند. با نهایت تأسف، بسیاری از محصولات مرغوب و صاحب‌نام ایرانی بدون بسته‌بندی به کشورهای دیگر رفته و از آنجا در بستههای مناسب و زیبا به جهانیان عرضه می‌شود. در این میان ما از سود واقعی تولیدات صادراتی خود محروم می‌مانیم. از طرف دیگر بازار داخلی مملو از اجناس نامرغوب خارجی است که با وجود کیفیت پایین‌تر، به‌دلیل بسته‌بندی‌های جذاب، نسبت به کالاهای مشابه ایرانی، از استقبال بیشتری برخوردارند. در بسیاری از موارد بسته‌بندی خوب و پرکشش، باعث افزایش فروش یک کالا شده است و بسیاری از مواقع هم بوده که یک بسته‌بندی نامطلوب و غیرحرفه‌ای، مصرف‌کنندگان را از داشتن کالایی مناسب محروم کرده است. این زیان هم گریبان مصرف‌کنندگان را می‌گیرد که کالای نامرغوب نصیبشان می‌شود و هم به تولیدکنندگان صدمات جبران‌ناپذیر وارد می‌آورد. برای جلوگیری از تداوم این امر باید به فنّاوری بسته‌بندی و طراحی آن به‌عنوان پدیده‌ای علمی نگریست و برای رشد و شکوفایی آن سرمایه‌گذاری کرد و با توجه به قابلیت‌ها و امکانات بومی و سلایق و فرهنگ ملی از تجارب و پیشرفت‌های جهانی بهره‌مند شد.
مشکلات بسته‌بندی صنایع‌دستی در ایران
مشکل صنعت بسته‌بندی در ایران به‌خصوص بسته‌بندی صنایع‌دستی، علاوه بر اینکه سخت‌افزاری است، نرم‌افزاری نیز هست. هم‌اکنون جدیدترین نسل ماشین‌آلات بسته‌بندی در کشور مشغول به کارند و سرمایه‌گذاری‌های قابل‌توجهی در این بخش صورت گرفته است. اما پایین بودن کیفیت و زیبایی بسته‌ها، بیشتر به دلیل سوء مدیریت و عدم توانایی بهره‌وری از امکانات موجود است. کارشناسان مجرب و خبره که مسلط به تمام جوانب فن‌آوری بسته‌بندی باشند، کسانی که از مواد جدید و نحوه‌ی بهره‌گیری و کاربردهای هرکدام مطلع باشند و همچنین کارشناسان چاپ و تولید و توزیع در این کشور پهناور کم نیستند، اما متأسفانه گروه‌های کاری جامع، تشکل‌ها و نهادهایی که بتوانند این ظرفیت‌ها را درست مدیریت کنند، تشکیل نشده است.
بسیاری از عرضه‌کنندگان صنایع‌دستی در ایران، هنوز کاملاً به لزوم و مزایای یک طراحی خوب برای بسته‌بندی پی نبرده‌اند. متأسفانه برخی از آن‌ها چندان به‌درستی، تفاوت کار خوب و بد را تشخیص نمی‌دهند، از این رو با وجود طراحان زبردست، بسیاری از کارهای ایرانی در برابر مشابه خارجی، ضعیف می‌نماید.
با وجود تمام این واقعیت‌های ناخوشایند، حضور دست‌ها و اندیشه‌های کارآمد و درک صحیح واقعیت‌ها و الزامات حرفه‌ای در صنعت بسته‌بندی کشور روزبه‌روز بیشتر رخ می‌نماید. باکمی دقت و توجه به ویترین مغازه‌ها و قفسه‌های فروشگاه‌ها، می‌توان آهنگ پیشرفت آرام ولی جدی بسته‌بندی‌ها را به چشم دید. با وجود آنکه از نخستین گام‌ها در عرصه‌ی بسته‌بندی ایران بیش از نیم‌قرن می‌گذرد. توجه مؤثر به این صنعت تازه آغاز گشته است. در دهه‌ی پنجاه و پس از آن دهه‌ی هفتاد تا حدودی، سیاست‌هایی برای نوسازی خطوط تولید اعمال شده و در سال‌های اخیر لزوم توجه جدی به این صنعت فراموش شده، حس شده است. با این حال هنوز از رویش نهال صنعت بسته‌بندی در باغ پرطراوت ایران زمان زیادی نگذشته. امید است این نهال به درختی تنومند تبدیل شود که با تمام شاخه‌های فراوان و پربارش، بر سر تولیدات صنایع‌دستی، هنر و تجارت ما سایه افکند و این جوانه‌ها و گل‌های تابناکی که هم‌اکنون گه گاه، به چشم می‌خورند، شکوفا شوند و ثمر تلاش تولیدگران ایرانی از مرزهای داخلی فراتر رفته و در میان تولیدات جهانی جایگاهی درخور بیابد.
اهداف و ضرورت بسته‌بندی
بسته‌بندی کالا، عملکردها، وظایف و فواید بی‌شمار دارد. میزان صادرات هر کالایی و به خصوص صنایع‌دستی به فوایدی که از طریق این عملکردها به‌دست‌آمده، وابسته است. به طور کلی عملکردهای بسته‌بندی را می‌توان به دو دسته‌ی کاربردی و ترغیبی تقسیم کرد. ازجمله عملکردهای کاربردی می‌توان به حفاظت از محتوی و همچنین تسهیل و کمک در استفاده از کالا و حمل، نگهداری و توزیع آن اشاره کرد، و در میان جنبه‌های ترغیبی، ایجاد انگیزه‌ی خرید و معرفی صحیح کالا را می‌توان نام برد. بسته‌بندی، هویت کالا را مشخص می‌کند و بهترین تبلیغ برای محصولات است. بسته‌ها در مجموع قیمت‌ها را کاهش داده و به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کند.
از آنجایی که بدون بسته‌بندی امکان درج اطلاعاتی درباره‌ی نوع کالا و ویژگی‌های آن وجود ندارد، در سیستم سنتی تولید و فروش کالاها حتی کسی به فکر تولید و عرضه‌ی محصولاتی با ویژگی‌های متفاوت و خاص نمی‌افتد. چرا که تشریح مشخصات هر یک از اجناس و تفکیک و بازاریابی برای هرکدام از محصولات شبیه به هم، بدون کمک بسته‌بندی، کاری دشوار و حتی نشدنی است. در روش سنتی، هم تولیدکنندگان و هم مصرف‌کنندگان، از مواهب وجود محصولاتی با تنوع و کارایی گوناگون بی‌بهره‌اند. رونق در بازار و ایجاد تنوع از جمله منافعی است که بسته‌بندی به دنبال دارد.
تأثیر بسته‌بندی صنایع‌دستی بر میزان صادرات
صادرات هر محصولی در گرو تبلیغات مؤثر است و تبلیغات و بازاریابی بدون عنصر بسته‌بندی، بی‌نتیجه و بی‌فایده خواهد بود.
یک بسته‌بندی مطلوب در بسیاری از موارد، به‌مثابه‌ی مهم‌ترین آگهی و بهترین عنصر تبلیغی برای هر کالا عمل می‌کند. علاوه بر آن نشان دادن بسته‌بندی در تبلیغات مختلف، بهترین روش برای معرفی و تبلیغ یک کالا و ماندگار کردن آن در ذهن مردم و بازارهای جهانی است. بسته‌بندی با دارا بودن طراحی معنادار و متناسب با نوع کالا، همراه با درج اطلاعات مکتوب، به‌صورت صریح و بی‌واسطه پیام تولیدکننده را به مصرف‌کننده می‌رساند و خریدار را به سمت خود جلب می‌نماید و اطلاعات و انگیزه‌ی لازم را به او می‌دهد، از این رو بسته‌بندی به فروشنده‌ی خاموش شهرت یافته است.
تجربه نشان داده است سرمایه‌گذاری برای طراحی مطلوب و تولید کارآمد بسته‌بندی، بیش از هزینه کردن در هر تبلیغ دیگری می‌تواند در موفقیت کالا مؤثر باشد. تبلیغات با هر وسیله و روشی که صورت گیرد، بسته‌بندی می‌تواند پای ثابت و عنصر اصلی برای ترویج و تبلیغ کالا و استفاده از آن باشد.
جنبه‌های مؤثر در طراحی بسته‌بندی صنایع‌دستی
در یک پروژه‌ی طراحی بسته‌بندی صنایع‌دستی، انتخاب عناصر طراحی، با توجه به ملاحظات تبلیغات و بازاریابی، نیازها و سابقهی ذهنی جامعه‌ی مصرف‌کننده و یا نکاتی پیرامون مسائل اقتصادی و مالی، مانند میزان سرمایه‌گذاری و بازگشت سریع سرمایه، صورت می‌پذیرد.
طراحان و سازندگان بسته‌بندی صنایع‌دستی، باید بدانند آیا ساختار و نوع مصالح پیشنهادی، توسط دستگاه‌های موجود و در اختیار، قابل اجرا و مقرون به‌صرفه هستند، چه ماشین‌هایی برای بسته‌بندی کالاها و چاپ روی مواد مختلف وجود دارد و چگونه می‌توان از آن‌ها بهترین نتیجه را گرفت. آیا نیازهای روحی و سابقهی ذهنی خریداران و نظریات مشاوران و کارشناسان بازاریابی و تبلیغات در نظر گرفته شده است. آیا طرح و نحوه‌ی تولید بسته‌بندی با الزامات قانونی منافاتی ندارد. بدون توجه به این نکات، نمی‌توان کارهای درخور توجه تولید کرد و به احتمال زیاد، طراحی در مرحله‌ی عمل، با شکست روبه‌رو می‌شود.
طراحی بسته‌بندی صنایع‌دستی بر اساس هویت ملی
بحث هویت ملی در طراحی بسته‌بندی، ممکن است نه برای محصولات یک تولیدکننده، بلکه برای پدیدآورندگان مختلفی که در یک کشور یا منطقه‌ای خاص به تولید می‌پردازند شکل گیرد. به‌عبارت‌دیگر هویت تعریف شده برای محصولات علاوه بر آنکه به معرفی خود آن کالاها می‌پردازد، ممکن است در کنار آن هویتی ملی یا منطقه‌ای را نیز نمایان سازد، دراین‌باره نظریات متفاوتی مطرح است، یک دیدگاه خواستار آن است که فرهنگ و هویت ملی در همه‌جا با حساسیت دنبال شود و بر حفظ و اشاعه‌ی خصوصیات و اصالت‌های ملی و اعتقادی اصرار ورزد. آن‌ها می‌خواهند هویت ملی بسته‌ها به‌وضوح قابل‌درک باشد و معتقدند هویت محصولی از ایران یا هندوستان، باید با بسته‌بندی اروپایی یا آمریکایی همان محصول تفاوت‌های آشکار داشته باشد، چراکه خاستگاه‌های این دو متفاوت‌اند. اما گروهی دیگر برآنند که با توجه به پدیده‌ی روزافزون جهانی شدن، نیازها و سلایق مردم جهان تا حد زیادی به هم نزدیک شده و اکنون با نوعی سلیقه و زیبایی‌شناسی مشترک در جهان روبرو هستیم، آن‌ها اعتقاد دارند که کاهش تفاوت در روش زندگی مردم جوامع مختلف و تأثیر رسانه‌های جمعی در افکار عمومی، سبب شده مردمی با فرهنگ‌ها، خاستگاه‌ها و موقعیت‌های متفاوت جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی، نیازهای یکسان داشته باشند. آن‌ها می‌گویند امروزه تا حدودی همان کالاهایی که در تهران مورد پسند جوانان است، به‌عنوان مثال در مراکش و نیویورک نیز پذیرفتنی است. از این رو آن‌ها اعتقاد دارند که در طراحی بستههای مختلف با اهداف و خاستگاه‌های گوناگون نباید چندان تفاوتی قائل شد. تمرکز بیش‌ازحد بر هر دو دیدگاه، حکایت از خامی و سطحی‌نگری دارد. به نظر می‌رسد در مورد ایجاد هویت ملی یا جهانی در طراحی بسته‌بندی‌ها به‌جای توجه به ذهنیات و خواستههای سفارش‌دهندگان باید به ذهنیات و نیازهای مصرف‌کنندگان اندیشید. تأکید بر خصوصیات و هویت ملی یا محلی و استفاده از عناصر شناخته شده‌ی ملی یا سنتی، زمانی لزوم می‌یابد که خود محصولات، جنبه‌ای ملی یا سنتی داشته باشند. نمایش نوعی از هویت ملی یا محلی در اصالت و مرغوبیت محصولاتی چون صنایع‌دستی ایرانی تأثیرگذار است یا به‌دلیل حسن شهرت باید با سنت‌های ارائه این کالا اتصال داشته باشد و تأکید بر هویت ملی یا محلی می‌تواند در میزان استقبال از آن مؤثر باشد.
شناخت ویژگی‌ها و هویت محصول همراه با در نظر داشتن روانشناسی خریداران در بازار هدف، باید در کانون توجه طراحان بسته‌بندی قرار گیرد. آنان باید بتوانند توازن صحیحی میان استفاده از عناصر سنتی، با رنگ و بوی ملی یا محلی، و استفاده از روش‌های مدرن و جهانی طراحی برقرار کنند و همراه با در نظر داشتن مسئولیت و تعهد هنری در حفظ و اشاعه‌ی ارزش‌ها و سنت‌ها، فراموش نکنند که هدف اصلی طراح بسته‌بندی فروش بهتر و نمایاندن صحیح محتوی به مخاطبین است. هرگونه افراط در به کاربردن مجموعهای از عناصر در طراحی، اگر هم در زمانی برای مصرف‌کنندگان با اهمیت و جالب توجه باشد، به‌تدریج ملال‌آور شده و پس از مدتی تأثیر عکس می‌یابد.
در پایان باید گفت که صنایع‌دستی یکی از منابع درآمدزا و اشتغال‌زا اما ناشناخته عظیم کشورمان هست که ظرفیت هنگفت پرسودی را در خود تاکنون در این سرزمین انباشته نگاه داشته و تنها اندکی به‌صورت خام مورد بهره‌برداری غیراقتصادی قرارگرفته است. بسته‌بندی مناسب صنایع‌دستی، می‌تواند علاوه بر محافظت از کالا و تأمین امنیت آن در معرفی محصول و اعتبار بخشی به آن و شناساندن فرهنگ و هنر اصیل و ذخایر عظیم و گران‌بهای معدنی ایران، اثرگذار بوده و نیز می‌تواند مرغوبیت و اصالت اثر را به نمایش بگذارد، همچنین با قابلیت عرضه در بازارهای بین‌المللی امکان صادرات هر چه بیشتر صنایع‌دستی کشور را فراهم کند.
هفته صنایع‌دستی
انتهای پیام/
