در بیشتر کتب جغرافیا و تاریخ، نام دامغان برده شده که تمامی نوشتههای آنها اشاره بر اهمیت و اعتبار شهر قدیمی دامغان دارد، چرا که دامغان در سر راه جاده ابریشم و مسیر گذر از غرب به شرق از گذشتههای دور تا به امروز بوده و زمانی که در گذشته، یونانیها به شهر تاریخی دامغان میرسند آن را آباد میبینند و به خاطر بزرگی و وجود آذوقه و علوفه فراوان آن را «هکاتمپلیس» مینامند که هنوز هم به نامهای «هکاتمپلیس» و «صد دروازه» معروف و مشهور است. وجود کاروانسراها، قلعهها و تپههای قدیمی و برج و بار و حصار عظیم داخل و خارج شهر دامغان بر اهمیت تاریخی این شهر افزوده است.
ویژگیهای جغرافیایی
شهرستان دامغان از شمال با استانهای مازندران و گلستان از جنوب با استان یزد، از شرق با استان خراسان رضوی و از طریق مرکز استان سمنان با استان تهران ارتباط دارد.
صنایعدستی و سوغات
سفالگری، چاپ قلمکار، معرق، مشبک و منبت چوب، گوهر تراشی، پتهدوزی، چهل تیکه دوزی، گلیم، قلاببافی، چرمدوزی، نازککاری، گره چینی، خراطی، ساخت سازهای سنتی، زیورآلات و… از جمله صنایعدستی فعال در دامغان است. همچنین از سوغات دامغان نیز میتوان به پسته، خشکبار، نانهای سنتی، شیرینیهای محلی و… اشاره کرد.
اماکن تاریخی و جاذبههای دیدنی
آبشار نسروا
آبشارهای زیبای نسروا در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر دیباج واقع شدهاند. مسیر مناسب برای دستیابی به آبشارها بدین گونه است که پس از طی ۹ کیلومتر از جاده اصلی دیباج به گلوگاه اولین جاده خاکی سمت راست خود را ۱۲ کیلومتر طی میکنید تا به رودخانه و مزرعه سرسبزی میرسید. سپس جاده کناره رودخانه را به سمت شرق چهار کیلومتر ادامه داده تا به انتهای جاده و به ابتدای ورودی تنگه و دره نسروا با درختان اورس و جریان زلال آب برسید، با طی مسیر روحپرور تنگه و رودخانه به مدت ۴۵ دقیقه و به صورت پیاده به این مقصد زیبا میرسید.
تنگه زندان
تنگه زندان از جمله جاذبههای نمونه کوهستانی شهرستان دامغان است که در طی سال گردشگران و طبیعتدوستان فراوانی را به سوی دیدنیهای بیشمار خود جذب میکند. این تنگه در ۱۷ کیلومتری شرق شهر دیباج واقع شده و دسترسی به آن آسان است. قبل آنکه به تنگه برسید در مسیر دشت گلهای شقایق وجود دارد و مسیر اصلی این تنگه رؤیایی و خیالانگیز جنوبی و شمالی است و در دامنههای جنوبی کوه «کهکشان» واقع شده است. تنگه دارای دیوارهای صخرهای و سنگی مرتفعی است که بسیار جذاب و سحرانگیز است. آب بسیار خنک و گوارایی در مسیر تنگه جریان دارد، وجود این آب و فراز و نشیب تنگه، زمینه ایجاد آبشارکها و آبشار زیبایی را فراهم آورده است که بر جذابیتهای بیشمار تنگه افزوده است. در بهار و تابستان مسیر تنگه و بیرون آن، همهجا مملو از علفزارهای سرسبز و گیاهان دارویی معطر از جمله آویشن، سریشو، اشتلغاز، زرشک کوهی، زیره و رنگارنگ کوهستانی است که بیتردید از دیدن آنهمه تنوع و بوهای شامه نواز خیره و مسحور میشوید.
منطقه انگورستانی
منطقه چشمه انگورستانی دهکده دهخدا شهرستان دامغان در شمالیترین قسمت دره سرسبز تویه دروار قرار گرفته و آب آن به مصرف آبیاری و شرب میرسد. آب زلال چشمه، شرایط اقلیمی توأم با آسایش آن در دورههای گرم سال و چشمانداز درهای که چشمه مشرف بر آن است، در کنار زیباییهای طبیعی فراوان دیگر، از جمله آبشارها و آبشارکهای فوقالعاده زیبا، باغهای میوه و مردمان خونگرم و مهربان و… از جمله قابلیتهای این منطقه است.
بازار دامغان
بازار سنتی دامغان یکی از یادگاری دوران قاجار در دامغان است. در بخش معماری، میتوان به سقف دالانی و گنبدی شکل آن اشاره کرد که گنبدها یکی در میان دارای نورگیر هستند. بازار دامغان که در راسته خیابان امامخمینی (ره) قرار دارد، دارای پنج دهنه ورودی است. از ویژگیهای معماری بازار دامغان میتوان به تویزههای جناغی روی نیم ستونها اشاره کرد. اکثر مغازهها نیز دارای سقف گنبدی است ولی بعضی از مغازهها به خاطر تعمیرات دارای سقف مسطح هستند.
برج چهل دختر
این برج از بناهای دوره سلجوقی است. بنای برج در سال ۴۴۶ هجری به دستور ابوشجاع موسوم به اسفاربکی بن اصفهانی از آجر ساخته شده است. محیط خارجی این برج ۲۳ متر و قطر داخلی آن ۵/۵ متر و حدود ۱۵ متر ارتفاع دارد و در بالای آن نزدیک به گنبد، کتیبهای به خط کوفی با تزئینات زیبایی آجر و قطار بندیهای جالب مشاهده میشود. در این کتیبه به نام بانی و سال ساخت اشاره شده و در بالا و پایین کتیبه نماد چلیپا یا صلیب شکسته دیده میشود. برج مقبرهای چنان گرد و مخروطی بالا رفته است که گویی قالب ریختهاند. در داخل گنبد قبری ساده و گچی بدون هیچگونه تزئین و سنگنوشتهای وجود دارد که بین این قبر ساده با گنبد عالی آن هیچ تناسبی وجود ندارد داخل برج نیز با گچ سفید شده است.
برج مهماندوست
برج مهماندوست که در ۱۸ کیلومتری شرق دامغان و در روستای مهماندوست و در بین راه دامغان، شاهرود قرار دارد، برجی ۱۲ وجهی است که ۵/۱۴ متر ارتفاع دارد. تبدیل معماری ۱۲ ضلعی به استوانه و سه ردیف مقرنسکاری استادانه، برج مهماندوست را جزو نمونههای استثنایی معماری برجهای آرامگاهی و یکی از شاهکارهای زرین عصر سلجوقی قرار داده است. تبدیل معماری ۱۲ ضلعی به استوانه شیوه کار معماری برج مهماندوست را جزء نمونههای استثنایی برجهای آرامگاهی قرار داده است. کتیبهای به خط کوفی بر گرداگرد برج وجود دارد که تاریخ بنای آن را سال ۴۹۰ ه. ق. بیان میدارد، این کتیبه از نظر اجزا و شیوه نگارشی بر کشیدگی هرچه بیشتر ساقهها تکیه دارد. به طور عمده در دو سوی انتهایی ساقهها، شاهد دو پیچکی هستیم که بر روی هم قرار گرفتهاند. شروع حروف در پایین با برشهای خاص از شکل هندسی خارج شده که به آنها جنبه تزئینی بخشیده است. اهالی روستاهای مجاور این بنا را بقعه امامزاده قاسم از اولاد موسی بن جعفر (ع) میدانند. نکته جالب توجه اینکه نبرد نادرشاه افشار با محمود افغان در نزدیک این برج اتفاق افتاده است.
پیر علمدار
برج برافراشته پیر علمدار، یادگار روزگار سلجوقیان در یکی از قدیمیترین محلات دامغان است. گفته میشود ابوحرب بختیار، حاکم قومس، این شاهکار معماری آجری هزارساله را بر آرامگاه پدر خود ساخت. مواد اولیه و مصالح این برج، مانند سایر بناهای آن روزگار، آجر، ساروج و گچ است. کتیبه بر جای مانده در داخل گنبد با جلوهگری خط کوفی، زیبایی این بنا را چند برابر کرده است. برج پیر علمدار، یکی از نمونههای بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم ایران است. برج به صورت مخروطی پیازی شکل ساخته شده است. ارتفاع این بنا ۱۳ متر و قطر داخلی آن ۵/۴ متر است. در قسمت زیر گنبد انتهای بدنه برج دارای تزئینات آجری و گچی زیبایی است که در وسط تزئینات، کتیبهای به خط کوفی نوشته شده است. بر اساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج، این برج در بین سالهای ۴۱۷ تا ۴۲۰ هجری قمری به دستور ابوحرب بختیار بن محمد فرزند محمد ابن ابراهیم، برای پدرش ساخته شده است. ابوحرب با توجه به سروده منوچهری دامغانی حاجب دربار قابوس ابن وشمگیر «فلک المعالی» پادشاه زیاری است که از جانب این پادشاه به حکومت دامغان رسید. در داخل برج و بر روی گچ کتیبهای به رنگ سرمهای شنگرف و به خط کوفی نوشته شده که به آیه ۵۳ سوره «زمر» اشاره دارد و در دورههای بعدی به بنا افزوده شده است. با توجه به اینکه در کنار برج در گذشته مسجدی از دوران ایلخانی وجود داشته، تنها قسمتی از یک کتیبه آن باقی مانده است. احتمالاً کتیبه داخل برج نیز در دوران ایلخانیان بر روی دیوار داخلی برج نوشته شده است. برج پیرعلمدار به صورت گنبد دو پوسته است و انعکاس صدا در مقبره و تأمین نور از دو حفره ایجاد شده در بنا از ویژگیهای معماری شاخص این بنا است. این برج در محله «خوریا» نزدیک مسجد جامع دامغان و در خیابان شهید مطهری واقع شده است.
مسجد تاریخانه
مسجد تاریخانه یکی از مهمترین بناهای بازمانده از قرون اولیه اسلامی در کشور است و بنا به نوشته بعضی از کتب در زمان جلوس اولین خلیفه عباسی (سفاح) در سال ۱۳۲ هجری قمری و سلطنت هارونالرشید ۱۷۰ هجری قمری ساخته شده است. نام مسجد از دو واژه «تاری» و «خانه» تشکیل شده است که تاری لفظ ترکی و به معنای خدا است. خدای خانه از اولین نمونههای مساجدی است که در آن مناره نیز یکی از عناصر تشکیلدهنده است. تاریخانه به دلیل داشتن ستونهای متعدد و مدور ساسانی به «چهلستون» نیز معروف است.
«آندره گدار» باستانشناس فرانسوی ضمن ارائه رسالهای مفصل سبک معماری مسجد تاریخانه را ساسانی میداند و متذکر میشود که در ساخت مسجد تاریخانه تمام اشکال معماری ایرانی خالص است و حتی در به کار بردن مصالح، همان مصالح به کار رفته در معماری ساسانی یعنی آجر و خشت و گچ و چوب استفاده شده است. مناره مسجد تاریخانه در جنب مسجد بنا شده و مانند برخی دیگر از ابنیه استان سمنان به دستور ابو حرب بختیار بن محمد حاکم ایالت قومس در دوران غزنویان ساخته شده است. این مناره سکو ندارد و از روی زمین و با محیط دایره ایجاد شده است. مناره دارای ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله است.
تپهحصار
تپهحصار واقع در حاشیه جنوبی شهر دامغان برای نخستین بار توسط «اریخ اشمیت» از دانشگاه پنسیلوانیا در سال ۱۳۱۲ مورد کاوش قرار گرفت. بر اثر این کاوشها روشن شد که این محوطه باستانی دارای سه دوره اصلی فرهنگی از اواخر نوسنگی تا پایان عصر مفرغ است. از زمان کاوشهای اشمیت در تپهحصار این محوطه به عنوان یکی از محوطههای مبنا برای شناسایی فرهنگهای همزمان در فلات مرکزی ایران مورد استناد باستانشناسان است. بر اساس یافتههای به دست آمده، تاریخ قدیمیترین لایههای تپهحصار به اواسط هزاره پنجم قبل از میلاد باز میگردد. استقرار در تپهحصار تا حدود ۱۷۰۰ قبل از میلاد بهطور پیوسته ادامه داشته است. با وجود این در دوره ساسانی ساختمانی بزرگ دارای گچبریهای زیبا در فاصله حدود ۲۰۰ متری تپهحصار ساخته شد. تپه باستانی حصار یکی از مهمترین محوطههای دوران پیش از تاریخ در فلات ایران محسوب میشود. قدمت این محوطه باستانی به هفت هزار سال قبل بر میگردد و سه دورهی اصلی فرهنگی از اواخر نوسنگی تا پایان عصر مفرغ را در خود نهان دارد. از آثار اکتشاف شده در این محوطه میتوان به سفالها و اسکلتهایی مثل مادر و جنین اشاره کرد.
عمارت چشمهعلی
این منطقه به خاطر سرسبزی و خوش آب و هوا بودنش، از زمانهای بسیار دور مورد توجه مسافران و پادشاهان قاجار بوده است. هماکنون دو ساختمان از ساختمانهای بسیاری که در دوره قاجار در این محل ساخته شده بود باقی مانده است. ساختمان «آغامحمدخانی» که در دوره حکومت آغامحمدخان قاجار مرمت شده و ساختمان «فتحعلیشاهی» که در دوره حکومت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. چشمهعلی دامغان در شمال شهر دامغان و حدود ۳۰ کیلومتری این شهر و در بین روستای آستانه و شهر دیباج واقع شده است.
خانه لطفی
خانه لطفی از بناهای دوره قاجاریه و شامل قسمتهای مختلفی از جمله حیاط بیرونی، اندرونی، خانه مستخدمین و اصطبل و… است. ورودی اصلی بنا از طرف بالا محله است که دارای تزئینات آجری بوده و در طرفین آن طاقنماهایی ایجاد شده است.
دیوار بارو
از آنجایی که دامغان شهری است بسیار قدیمی و در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و مورد تهاجم بیگانگان در زمانهای مختلف بوده، حصاری به دور این شهر کشیدهاند. این حصار که آثارش در اطراف شهر باقی است در قسمت جنوب حدود ۱۶۱۰ متر و در شرق حدود ۱۶۲۰ متر و در شمال حدود ۱۵۰ متر از آن باقی مانده است.
سد شهید شاهچراغی
یکی از مناطق گردشگری شهرستان دامغان، سد شهید شاهچراغی است که در فاصله ۱۶ کیلومتری شهر دامغان و در نزدیکی چشمهعلی واقع شده است. حضور سحرانگیز و جذاب پرندگان مهاجر در حاشیه دریاچه سد دامغان نشان دهنده ظرفیت زیستمحیطی بالای این منطقه است.
غار شیر بند
غار شیر بند یکی از زیباترین نمونههای غارهای ایران است که در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان دامغان واقع شده است. برای دسترسی مناسب به این غار ۱۰ کیلومتر جاده قدیم آببخشان به گردنه بشم را طی کرده تا به مزرعه خوش آب و هوای شیر بند برسید. سپس 1.5 کیلومتر جادهای که در قسمت شرقی مزرعه است به طرف روستای جزن ادامه داده در ادامه جاده فرعی سمت چپ خود را ۵۰۰ متر به طرف شمال میپیمایید. دهانه غار در کمرکش کوهی صخرهای که از بستر رودخانه ۵۰ متر ارتفاع دارد واقع شده است. اختمان این غار چون در یک رشته فلات آهکی قرار گرفته است دارای سازندگیهای فوقالعاده شدید است. مسیر اصلی غار به سوی شمال ۳۵۰ متر امتداد دارد اما شعبههای فرعی متعددی بهصورت تنگههای کوچک و مسدود و غیر مسدود از جناحهای چپ و راست قرار دارند.
در این غار قندیل و ستونهای زیبای آهکی به رنگ و اندازههای مختلف از سقف غار آویزان است زمینشناسان قدمت سنگها و ستونهای این کوه و غار را به ۱۳۶ تا ۱۹۰ میلیون سال قبل نسبت میدهند. در دیوارههای غار در اثر رسوب کربنات کلسیم محلول در آب اشکال زیبایی همانند گچبریهای کاخها و منازل بهصورت گلکلمی و اجتماع بلورهای سوزنی شکل مناظر جالب توجه و زیبایی را به وجود آورده است که از شاهکارهای آفرینش است.
کویر رملی
این منطقه کویری از حاشیههای جنوبی شهرستان دامغان شروع میشود و تا روستای یزدانآباد در ۷۵ کیلومتری شهر دامغان ادامه مییابد. این منطقه با پوشش گیاهی تنک، اغلب در محاصره شنهای روان است و هر چه جلوتر بروید بهویژه از روستاهای حسنآباد، امروان و خورزان به بعد شنهای روان شدت مییابند و کویر رملی صورت خود را نمایانتر میسازد. در کویر رملی دامغان انبوه شن بیشتر از هر چیز دیگر به چشم میخورد خاکی زرد رنگ و متمایل به خاکستری و هر از گاهی چند بوته نازک کوچک و درختچه طاق و گز به چشم میخورد. تپههای شنی در نور صبحگاهی و غروب با برآمدگیهای متناسب خود حالتی زیبا و مسحور کننده به چشم میآیند. در واقع کویر رملی دریایی انباشته از شنهای نرم زرد و نارنجیرنگ است که موقع طوفان این دریای شن به حرکت در میآید و مثل دریا موج میزند و با موجهای عمیق خود همه جا را میپوشاند.
گرد کوه
گرد کوه یا گنبداندژ، نام قلعهای است که در ۱۸ کیلومتری غرب دامغان و در بین کوهستانی از رشته کوههای البرز، بر فراز کوهی صعبالعبور جای گرفته است. قلعه گرد کوه از لحاظ موقعیت طبیعی یکی از قدیمیترین پناهگاههای دفاعی است که از مهمترین پناهگاههای مستحکم و غیرقابل تسخیر فرقه اسماعیلیه در ایران بوده است. نمای خارجی دژ گرد کوه در اطراف پایه کوهی که دژ بر آن بنا شده مسکون بوده است و شاید بعضی از ارباب و حرف دژنشینان در این قسمت زندگی میکردند و این محوطه دارای حصاری بوده به طول یک فرسخ که هنوز هم آثار آن بر جاست. بنای داخلی این دژ کوهستانی دارای اطاقهای متعدد و انبارهایی برای ذخیره خواروبار و اسلحه بنا شده است. یکی از راههای زود تسلیم شدن در برابر دشمن بستن آب یا نرسیدن مواد غذایی به دژنشینان در هنگام جنگ بوده است. به همین دلیل در گرد کوه آبانباری حفر کرده بودند که از بزرگترین آب انبارهایی است که در دژهای کوهستانی ساخته شده است. تاریخچه گرد کوه همین بس که در شاهنامه از آن ذکر شده است که نوشتند اسفندیار پسرش را بر سر حکومت در گرد کوه زندانی میکند. در گرد کوه فرقه از حسن صباح، فرقه اسماعیلیه و باطنیون حکومت میکردند.
مجموعه امامزاده جعفر و محمد (ع)
امامزاده جعفر از اولاد حضرت امام سجاد (ع) است. اساس بنای امامزاده جعفر را به دوران سلجوقی و حتی پیش از آن به قرن چهارم نسبت دادهاند. حرم امامزاده با طرح چهارگوش و به ابعاد ۱۳×۱۳ متر است. طرح چهارگوش به کمک هشت نیم طاق مقرنس به هشتضلعی تبدیل شده و سپس گنبد بنا بر روی آن استوار شده است. داخل بقعه سفیدکاری شده و هیچگونه تزئینی ندارد. دور تا دور سنگ روی مرقد دارای تزئینات گچبری جالب توجهی است. در صحن امامزاده جعفر بنایی هشتضلعی به مساحت ۷۵ متر مربع وجود دارد که آن را بقعه امامزاده محمد از اولاد حضرت امام موسی کاظم (ع) میدانند. داخل بقعه امامزاده هشتضلعی و مرتفع و پوشش چپ و راست آن هره مانند است. بنا دارای گنبدی است که ارتفاع آن حدود ۱۲ متر است. بر اساس کتیبه داخل بنا، بنای این امامزاده نیز در زمان شاهرخ تیموری ساخته شده است.
مسجد جامع
مجموعه مسجد جامع دامغان در مرکز شهر دامغان واقع شده است. این مسجد دارای چهار شبستان، زیرزمین و یک مناره است. زیرزمین مسجد جامع دامغان که حدود چهار متر پایینتر از صحن مسجد جامع واقع شده، مسجدی است که در دوران غزنویان ساخته و در دوران قاجار مرمت شده است. پژواک صوت یکی از شگفتیهای معماری این بنا است. مناره مسجد جامع دامغان ۳۲ متر ارتفاع و ۱۰۵ پله دارد که اوج شکوه و نبوغ آجرکاری دورهی سلجوقی را میتوان در آن دید.
کاروانسرای دامغان
کاروانسرای دامغان با سازه آجری مربوط به دوره صفوی است و در دامغان، مرکز شهر، مجاور مهمانسرای جهانگردی قرار دارد. این کاروانسرا با معماری زیبا، از معدود کاروانسراهای درونشهری است و از نوع کاروانسراهای چهار ایوانی است.
کاروانسرای قوشه
این بنا از کاروانسراهایی است که در دوره سلطنت شاهعباس اول صفوی و به سبک معماری چهار ایوانی، در کیلومتر ۳۵ جاده دامغان- سمنان، احداث شده است. در مقابل کاروانسرا نیز آبانباری تاریخی نیز وجود دارد که در گذشته از آن برای تأمین آب مورد نیاز مسافران استفاده میشد. کاروانسرای قوشه با بهکارگیری گچ و آجر ساخته شده است.
قلعه و کاروانسرای امیریه
قلعه و کاروانسرای امیریه از آثار بهجایمانده از دوران قاجار به شمار میروند و در فاصله ۲۴ کیلومتری جنوب شهر دامغان در شهر امیریه واقع شده است.
چشمه قلقل
چشمه قلقل در روستای دشتبو در منطقه تویهدروار، در ۶۰ کیلومتری شمال غرب شهرستان دامغان، در میان تنگی کوچک و سرسبز واقع شده است. آب این چشمه از انتهای شکاف یک کوه سنگی جاری میشود و به همین مناسبت اهالی منطقه از گذشتههای دور به آن چشمه قلقل یا قلقله میگویند.
آب این چشمه سرد و خوشگوار است و چون در ارتفاعات منطقه تویهدروار واقع شده، از چشماندازهای طبیعی بسیار زیبا برخوردار است.
تپههای مریخی
تپههای مریخی دامغان در چند نقطه قرار دارد که اصلیترین آنها در دهستان تویهرودبار در مسیر روستای نمکه در ۵۷ کیلومتری شمال دامغان و دیگری در نزدیکی روستای رشم در ۱۳۰ کیلومتری جنوب دامغان قرار گرفته است. تپههای مریخی از پدیدههای زمینشناختی بسیار جذاب و زیبا در شهرستان دامغان است که به عنوان یکی از شبیهترین مکانهای کره زمین به سیاره مریخ شناخته میشود. شباهت بینظیر این تپهها از لحاظ کانیهای مختلف، تپههای شیبدار و رنگهای متفاوت، وجود دالانها و کریدورها، غارهای کوچک و بزرگ و سرخ بودن تپهها و وجود نداشتن هیچ گیاهی در این منطقه باعث شده که این تپهها در ناسا (سازمان هوا فضا آمریکا) به ثبت برسد.
* گزارش از مجتبی اکبرپور، مسئول روابطعمومی اداره میراثفرهنگی، گردشگری و صنایعدستی شهرستان دامغان
انتهای پیام/