یکی از جذابیت‌های این موزه مربوط به ۱۴۱ عکس در تالار آیینه است که خود اسنادی معتبر و تاریخی به شمار می‌رود.

یکی از شاخصه‌های موزه اسناد و نسخ خطی آیینه‌خانه مفخم استفاده از نورها طبق استانداردهای بین‌المللی و به‌صورت پلاریزه و فایبر اپتیک است که برای اولین‌بار در موزه‌های کشور به این شکل اجرا گشته است. همچنین این موزه از اولین موزه‌ها و پیشرو در امر آموزش به کودکان برای آشنایی با محیط‌های فرهنگی در قالب اتاق کودک و موزه است.

بنای معروف به آینه‌خانه یکی از یادمان‌های برجسته‌ دوره قاجار خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد، در منتهی الی شمالی خیابان شریعتی قرار دارد. در دوره قاجار بنای آینه‌خانه همراه با بناهای دیگری ازجمله عمارت مفخم، کلاه‌فرنگی، حوض‌خانه و سردر، در باغ بزرگی قرار داشته و مجموعه دارالحکومه‌ی مفخم را تشکیل می‌داده است. این بندرها دهه ۱۳۰۰ هجری، هم‌زمان با دوره حکومت ناصرالدین‌شاه به دستور یارمحمد خان شادلو، معروف به سردار مفخم ساخته‌شده و به‌عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی دوره قاجار مورداستفاده قرار می‌گرفته است.

معروف است که طراحی نقشه ساختمانی آیینه‌خانه به دست میرزا مهدی خانشقاقی (ممتحن الدوله) اولین مهندس معمار ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ‌التحصیل شده بود، انجام‌شده است. ساختمان آیینه‌خانه در دوطبقه به ابعاد تقریبی 11×18 متر و به ارتفاع حدود ۱۰ متر ساخته‌شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق‌های طبقه فوقانی تالاری است به ابعاد 8×3 متر که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های زیبایی آیینه‌کاری شده و به‌خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه‌خانه نامیده‌اند. بنای آیینه‌خانه به شماره ۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از سال ۱۳۷۹ تاکنون به‌عنوان موزه‌ی اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

ویژگی‌های معماری بنا

بنای آیینه‌خانه یک ساختمان دوطبقه است که نمای اصلی آن در ضلع شمالی به طور کامل کاشی‌کاری شده و نمونه‌ بارز هنر قاجاری است. این بنا سه در ورودی دارد: ورودی بزرگ‌تر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچک‌تر در ضلع‌های شرقی و غربی قرار دارند. هر سه ورودی به یک راهروی شرقی - غربی متصل می‌شود که در یک طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر چند حجره و نیز دو رشته پلکان در منتهی الیِ شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند. ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰ سانتی‌متر عرض دارد. در دو سوی این ورودی چهار نیم ستون به قطر حدود ۱۰۵ سانتی‌متر و ارتفاع بیش از ۱۰ متر وجود دارد که تمام بدنه آن‌ها با کاشی‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه‌وسفید و زرد پوشیده شده است. دونیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرار گرفته بلندترند و بر بدنه هر یک دوازده بار نام محمد (ص) به خط کوفی معقلی با کاشی‌های زرد و سیاه‌رنگ نقش شده است. نیم ستون‌های جانبی کوتاه‌ترند و تمام بدنه‌ی آن‌ها با کاشی‌های موزاییک و طرح‌های هندسی زیبا آراسته‌شده است. در حدفاصل نیم ستون‌های طرفین ورودی، دو طاق‌نمای نسبتاً عمیق وجود دارد که با کاشی‌های هفت‌رنگ و موزاییک، نماسازی شده است. بر قاب روی این طاق‌نماها نقوش اسلیمی و یک ترنج هندسی نقش شده که در وسط آن نقش شیری که گاوی را از پای درآورده تصویر شده است. در تمام نقوش مذکور که بر کاشی‌های هفت‌رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش‌های دیگر، غلبه با رنگ زرد است. در دو سوی ورودی بنا در همین ضلع نقش دو سرباز مسلح قاجار دیده می‌شود که به طور نمادین همچون دو نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورود و خروج به این ساختمان را کنترل می‌کنند و این سنتی است که از ایران باستان به دوره قاجار رسیده است. بر بالای ورودی اصلی پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش‌های آن با نقش ترنج‌ها و شمسه‌ها توأم با نقوش گیاهی و پیچک‌ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید به‌عنوان نماد سلطنتی ایران بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی بخشیده است. ظاهراً در بالای اين بخش و درروی افریز کتیبه‌هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می‌کرده است.

این کتیبه‌ها در دوره‌ی رضاشاه پهلوی تخریب‌شده و کاشی‌های فعلی به‌جای آن نصب‌شده است. در بالای افریز و در بین دو مناره بزرگ، یک قاب کاشی‌کاری شده نیم‌دایره‌ای وجود دارد که در آن نقش نبرد شیر و اژدها به‌عنوان نماد خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می‌خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح، زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته‌اند. در حدفاصل ستون‌های بزرگ و کوچک نیز قاب نیم‌دایره کوچک‌تری وجود دارد که با نقوش اسلیمی و پیچک‌ها تزیین‌شده است. درمجموع پلان، نماسازی، جزئیات معماری و کاشی‌کاری بنای آیینه‌خانه نمونه‌ی بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می‌شود. سقف آیینه‌خانه در اصل همانند بنای عمارت پوشش سفالی داشته که در تعمیرات دوره‌های بعد برداشته‌شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.

تالار آیینه

تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق دو رشته پلکان انتهای شرقی و غربی راهروی طبقه اول قابل‌دسترسی است. این اتاق، سه در از جنس چوب صندل دارد که بااستخوان ترصیع شده‌اند. در ازاره‌ی تالار سنگ مرمر مرغوب به‌کاررفته و بلافاصله از بالای آن آیینه‌کاری شروع‌شده و تمام بدنه و سقف تالار را دربرگرفته است. در این آیینه‌کاری‌ها ۱۷ طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهل‌چراغی که در وسط تالار آویخته بوده و نیز نمای بیرونی آیینه‌خانه به طرز استادانه‌ای اجرا شده است. گرداگرد بخش فوقانی دیوارها، در قسمت قرنیز ردیفی از عکس‌های قدیمی شامل عکس ۱۳۴ تن از رجال سیاسی و شخصیت‌های برجسته دوره صفوی و قاجار در زیر قاب‌های شیشه‌ای نصب‌شده است. علاوه بر این‌ها ۱۳ قاب خوشنویسی شده به خط نستعلیق و شکسته‌نستعلیق به طرز مشابهی بر روی دیوار ضلع جنوبی تالار نصب‌شده بود که پس از انجام عملیات مرمت از جای خود برداشته‌شده و اکنون در گنجینه‌ موزه نگهداری می‌شود. در این قاب‌ها آیاتی از قرآن کریم به طرز زیبایی نوشته و تذهیب شده که در یک نمونه امضای کاتب با عبارت «راقم عبدالعلی ۱۲۲۶ هجری قمری» قابل‌تشخیص است. نام ساختمان آیینه‌خانه برگرفته از همین تالار آیینه است.

انتهای پیام/