ایل‌ها، اقوام و طوایف گوناگونی با منشأهای مختلف ترک، لر، عرب، بلوچ، گیلک، سنگسری و ... در این استان استقرار دارند. در واقع استان سمنان، ایران کوچکی است که اقوام مختلف را در خود جای داده است. بیشتر ایلاتی که در این منطقه سکونت دارند توسط حکومت‌ها با هدف جلوگیری از یورش ترکمن‌ها، ازبک‌هایی که گاهی دامنه کشتار و غارت خود را تا حوالی اصفهان نیز گسترش می‌دادند، انجام شده است. مهاجمان اسرای خود را در بازارهای برده‌فروشی آسیای میانه عرضه می‌کردند.

نشانه‌های تاریخی متعددی از تبعید اولین اقوام به استان سمنان وجود دارد. از جمله تبعید قوم «آمارد» در دوره فرهاد اول، پادشاه اشکانی (حکومت از 176 تا 171 ق. م) که پس از غلبه بر قوم نیرومند جنگجوی آمارد (امرد) در آمل مازندران، بخشی از آن‌ها را به خوار (گرمسار امروزی) تبعید و به نگهبانی دروازه‌های خزر (کاسپین) گماشته بودند.

همچنین مهرداد دوم اشکانی (87-124 ق. م) بعد از آرام کردن غرب ایران، بر هرات و مرو استیلا یافت و سیستان را مطیع کرد. سکاها که از شهر صد دروازه گذشته به سوی اکباتان تاختند و در حدود سال 129 پیش از میلاد در ناحیه کوهستانی سنگسر تا مناطق مرتفع سرخه و ده‌نمک ساکن شدند و نام کوهستانی سگسار را که به معنی «منطقه سکا نشین» است به آن دادند. مرکز این ناحیه سنگسر فعلی بود که خود نیز «سگسار» خوانده شد و تا آخر دوره ساسانی نیز به همین نام بوده است.

بیشتر قبایل عرب هنگام حمله اعراب به ایران آمدند. مهاجرت اعراب به ایران تا دوره قاجاریه ادامه یافت. امروزه بیشتر مهاجران اولیه با گذشت زمان در جمعیت‌های محلی ادغام شده و تشخیص آن‌ها از همسایگانشان دشوار است.

پس از آن، دوره حکمرانی صفویان را به واقع می‌توان دوران جابه‌جایی و انتقال ایلات و عشایر و اقوام گوناگون ایرانی دانست. در این دوره ایلات گوناگونی از شمال غرب و غرب و جنوب ایران، به مرکز و شرق کشور کوچانده شدند. در همین دوره اقوام متعددی به استان سمنان کوچانده و در این خطه اسکان داده شدند.

اجرای این سیاست در دوران نادرشاه افشار و سپس قاجاریان ادامه یافت و در پایان حکومت پهلوی اول متوقف شد.

در ادامه به طور مختصر، ایلات و طوایف استان سمنان معرفی می‌شوند که شامل اشکی، اصانلو، اعرابی، الیکایی، افتری، باصری، بلوچ‌ها، بور بور و ... است.

\t
• اشکی، طایفه‌ای در کالپوش میامی

این طایفه که به ایل شکی نیز موسوم است، ابتدا طایفه‌ای تابع ایل گرائیلی بوده است و احتمالاً به دلیل تفرقه‌ای که بین ایل گرایلی توسط شاه عباس صفوی ایجاد شد، از آن منشعب شد. بعضی از افراد طایفه اشکی به آبادی نانق (نام نیک) کوچ کردند. در برهه‌ای از زمان که کالپوش خالی از سکنه می‌شود، این ایل نیز به طرف خراسان و گروهی به استرآباد کوچانده می‌شوند. ایل اشکی شامل سه طایفه به نام‌های تازگی، دهقان و حاجی بودند. برخی از طایفه‌های این ایل در حال حاضر در روستای نام نیک زندگی می‌کنند.

\t
• اصانلو

اصانلو یا اصالو، نام گروهی ایلی‌عشایری از اقوام ترک‌زبان ایران است. اصانلو نام ترکی (آذری) است و افراد این ایل را شکارچی نامیده‌اند که مردمانی سخت‌کوش و مقاوم در برابر سختی‌ها و شجاع بوده‌اند. احتمالاً این قوم از اقوام ترک پیوسته به ایل افشار بوده و از قرن هفتم هجری قمری در ایران به سر می‌برده‌اند. آقا محمد خان قاجار نیز پس از به قدرت رسیدن و انتخاب تهران به عنوان پایتخت کشور، اقداماتی در زمینه جابه‌جایی ایلات و طوایف انجام داد. او بخشی از ایل اصانلو را از خمسه زنجان به خوار (گرمسار امروزی) کوچاند. قرابت افراد ایل اصانلو با طایفه قوانلو (قویونلو) ایل قاجار که در محاصره و فتح تهران در سال 1199 ه.ق شرکت داشتند، احتمالاً یکی از عوامل مهم مهاجرت دسته‌جمعی ایل اصانلو از زنجان به گرمسار است. ایل اصانلوی گرمسار از 12 طایفه تشکیل شده است. افراد ایل اصانلو در طی دو قرن اخیر، عمدتاً در روستاهای گرمسار و آرادان اسکان یافته‌اند.

\t
• اعرابی

طایفه اعرابی از استان فارس به سمنان کوچانده شده‌اند و عمدتاً در روستای کندو (یوسف‌آباد) سمنان ساکن شده‌اند. افراد این طایفه در گذشته فقط به دامداری به ویژه شترداری اشتغال داشتند، اما در حال حاضر بیشتر آن‌ها در بخش‌های کشاورزی و صنعت اشتغال دارند.

\t
• الیکایی

نام این ایل در متون و اسناد تاریخی به اشکال الیکایی، الکایی، علیکایی، علیکاهی آمده است. برخی شواهد از جمله کتیبه روی در امامزاده علی‌اکبر (ع)، سکونت آن‌ها را حداقل از دوره صفویه در منطقه گرمسار تائید می‌کند. ایل الیکایی شامل 9 طایفه است. الیکایی‌ها مهم‌ترین گروه عشایر کوچنده شهرستان‌های آرادان و گرمسار را تشکیل می‌دهند. ایل الیکایی از فرهنگ بومی بسیار غنی برخوردار است. آن‌ها در طول سال مراسم و جشن‌های مختلفی برگزار می‌کنند. مراسم «وره ویری» (جشن پشم‌چینی بره‌ها) و ترانه‌های مشک‌زنی (تلم‌زنی) ایل الیکایی در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است. ترانه «بریوک» نیز در قالب ترانه‌های ساربانی استان سمنان به ثبت رسیده است.

\t
• افتری

طایفه افتری از طوایف کوچ روی شهرستان سرخه است. وجه تسمیه این طایفه به دلیل سکونت آن‌ها در روستای افتر است. برنارد هورکاد عضو انجمن ایران‌شناسی فرانسه، منشأ طایفه افتری را خزر دانسته است که به گویش گیلکی تکلم می‌کنند. خانوارهای کوچ روی طایفه افتری، دارای یک کوچ برون‌استانی اما کوتاه هستند. افتری‌ها در زندگی عشایری خود آئین‌های خاصی از جمله «وراکلاچ» (جشن پشم‌چینی بره‌ها) را دارند. شاهنامه‌خوانی در افتر رواج زیادی دارد و بیشتر آن‌ها در منزل خود شاهنامه دارند.

\t
• باصری

ایل باصری در بین مردم به باسوری و پاسوری معروف است. باصری‌های سمنان بخشی از ایل باصری مرودشت فارس به شمار می‌آیند که در دوره قاجاریه از شیراز به اطراف سمنان و دامغان کوچ کردند.

\t
• بلوچ‌ها

سرزمین اصلی طوایف بلوچ را منطقه سیستان و بلوچستان و تیره‌ای از اقوام آریایی می‌دانند. در بیارجمند شهرستان شاهرود و شمال شهرستان میامی طوایفی از بلوچ‌ها زندگی می‌کنند. آن‌ها به زبان بلوچی صحبت می‌کنند.

\t
• بور بور

بور بور یا بربر نام گروه‌هایی از طوایف کرد ساکن در ورامین و بخش ایوانکی گرمسار است.

\t
• پازوکی

پازوکی یا پازکی نام یکی از ایل‌های کرد ایرانی است که از نیمه دوم سده 9 قمری، بیش از یک قرن در مناطق شمالی دریاچه وان در آناتولی فرمانروایی داشته است. پازوکی‌ها از گروه‌های کردی بودند که از انتقال به خراسان سرباز زدند و در اطراف دماوند، ورامین و خوار باقی ماندند. پازوکی‌ها در استقرار حکومت قاجاریان نیز موثر بوده‌اند.

\t
• پروری

درباره پیشینه طایفه پروری گفته شده است که آن‌ها بقایای یک خانواده سلطنتی ساسانی بودند که پس از تسلط اعراب، به قلعه گردکوه دامغان می‌روند و در آنجا پس از یک نبرد سخت، چون تعدادشان کمتر بود شکست می‌خورند و به دره پرور می‌گریزند و همان‌جا ساکن می‌شوند. طایفه پروری از شش تیره تشکیل شده است. پروری‌ها مانند عشایر سنگسری از لحاظ الگوی کوچ در زمره عشایر نیمه رمه گردان قرار می‌گیرند. در این شیوه کوچ، خانوارها تنها در دوره ییلاقی، چوپانان و گله را همراهی می‌کنند. یکی از فعالیت‌های مهم پروری‌ها دامداری سنتی است. از مهم‌ترین آئین‌های پروری‌ها می‌توان به «نوسال ماه» 26 (مرداد ماه) «ورمزد»(روز اول هر ماه)، تیرماه سیزده (دوازدهم آبان ماه) اشاره کرد.

\t
• ترک‌های ابر

مهم‌ترین گروه قومی روستای ابر، ترک‌ها هستند. ابر تنها روستای ترکمن‌نشین استان سمنان است.

\t
• تیمورتاش

علی‌قلی خان تیمورتاش از بزرگان ایل شادلوی بجنورد، در دهه 1140 ه.ق و مصادف با دوره انحطاط صفویه از بجنورد به کالپوش آمد و تعدادی از خانوارهای ایل خود را به نردین کوچاند. خوانین تیمورتاش تا دوره پهلوی، حکومت نردین و کالپوش را در اختیار داشتند. فراورده‌های لبنی دامداران ترک کالپوش به ویژه کشک و قره‌قوروت از شهرت زیادی برخوردار است.

\t
• چوداری

طایفه چوداری که چوبداری نیز نامیده می‌شود، یکی از طایفه‌های کوچ روی استان‌های سمنان و خراسان جنوبی و رضوی است. بخشی از این طایفه که در شهرستان‌های میامی و شاهرود استقرار دارند، چوداری نامیده می‌شوند. این طایفه احتمالاً در دوره نادرشاه افشار و در هنگام حمله او به هرات، از مناطق چواک و زنگول آباد از توابع استان هرات افغانستان به ایران مهاجرت کردند. روستای رضاآباد بیارجمند شاهرود پایگاه اصلی طایفه چوداری در استان سمنان است. آن‌ها به گویش محلی شبیه گویش مردم سبزوار سخن می‌گویند.

\t
• دولو

دولو یکی از طوایف ایل قاجار است که در حدود 250 سال پیش به کلاته رودبار دامغان کوچ کرده‌اند.

\t
• سنگسری

مهم‌ترین گروه کوچنده البرز مرکزی و شرقی، سنگسری‌ها هستند که به ایل سنگسری مشهورند. شهر مهدی‌شهر (سنگسر سابق) خاستگاه و پایگاه ایل سنگسری است که خانوارهای عشایری در آن سکونت دارند. سرداران مشهور فتحعلی‌شاه یعنی ذوالفقارخان، مطلب‌خان و اسمعیل‌خان هر سه سنگسری و برادر بودند. در این دوره ذوالفقار خان، حمله افغان‌ها را که به شرق ایران هجوم آورده بودند، دفع کرد. عشایر سنگسری یکی از طولانی‌ترین مسیر کوچ‌های فصلی در جهان را دارند. طول مسیر کوچ برخی طوایف این ایل از ییلاق تا قشلاق به حدود 800 کیلومتر می‌رسد. عشایر ایل سنگسری در تولید انواع فرآورده‌های لبنی مهارت زیادی دارند. آن‌ها از شیر گوسفند و بز، بیش از 22 نوع محصول لبنی تهیه می‌کنند که برخی از آن‌ها همچون وارهون (روغن زرد)، آرشه و لورئین در نوع خود منحصر به فرد هستند. از صنایع‌دستی منحصربه‌فرد ایل سنگسری می‌توان به چنگوم، پلاس، سرگیرا، کژین، مکنه و ... اشاره کرد.

زبان سنگسری از زبان‌های ایرانی است که با خوارزمی قدیم و مازندرانی امروز بستگی دارد و از دوره اشکانی به جا مانده است. جشن «نرون» یکی از جشن‌های کهن و اساطیری ایل سنگسری است. دانش سنتی گاه‌شماری سنگسری به شماره 216 در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده است. همچنین چنگوم‌سازی، سرگیرا، سوزن‌دوزی، قالی خود رنگ سنگسری، گلیچ بافی، مکنه و فنون تهیه فراورده‌های لبنی در عشایر سنگسری در فهرست آثار معنوی کشور به ثبت رسیده‌اند.

\t
• شصتی

برخی خاستگاه این طایفه را خراسان و کرمان ذکر کرده‌اند.

\t
• عرب‌ها

ورود و اسکان اعراب در استان سمنان در زمان‌های مختلف و دلایل متعدد صورت گرفته است. حداقل از زمان حمله اعراب به ایران و منطقه قومس در سال 22 هجری قمری در زمان خلافت عمر بن خطاب تا حدود دو قرن پیش، گروه‌های مختلفی از آن‌ها به استان سمنان مهاجرت کرده و یا کوچانده شده‌اند.

در روستاهای جنوب سمنان از جمله دلازیان، حسن‌آباد و اعلا، طوایف با منشأ عرب سکونت دارند. یک‌سری از اعراب نیز به شاهرود و میامی، گرمسار، آرادان و دامغان مهاجرت کرده‌اند.

\t
• قاجارهای چهارده (دیباج)

طوایف مختلفی از گذشته در شهر دیباج (چهارده کلاته سابق) سکونت دارند که با عنوان طوایف چهارده شناخته می‌شوند.

\t
• قشقایی

خاستگاه قشقایی‌های شهرستان‌های آرادان و گرمسار را استان فارس می‌دانند. آن‌ها حدود پنج نسل پیش به این منطقه کوچانده شدند. زبان آن‌ها ترکی قشقایی است و شماری از آن‌ها به دلیل هم‌جواری با ایل الیکایی در ییلاق و قشلاق، به گویش الیکایی صحبت می‌کنند.

\t
• کارخانه

برخی از محققان سرزمین اصلی طایفه کارخانه را اطراف کرمانشاه و برخی دیگر اطراف زنجان و فارس می‌دانند. افراد طایفه کارخانه در روستای شور قاضی در حدود 20 کیلومتری جنوب غرب شهر ایوانکی سکونت دارند. طایفه کارخانه به زبان فارسی صحبت می‌کنند.

\t
• کردها

شاه‌عباس صفوی برای جلوگیری از تاخت‌وتازهای ازبکان و مغولان و سرکوبی آنان، حدود سال 1009 هجری قمری تعداد قابل‌توجهی از کردهای منطقه آذربایجان را به شمال خراسان کوچ داد که بخشی از این کردها بعدها به منطقه پل ابریشم مهاجرت کردند. کردهای کرمانجی ساکن منطقه پل ابریشم میامی تا حدود زیادی آداب و سنن خود را حفظ کرده‌اند و به گویش کردی کرمانجی صحبت می‌کنند. در شهرستان‌های آرادان و گرمسار نیز طوایف کرد کرمانجی به صورت پراکنده سکونت دارند.

\t
• کُتی (کوتی)

کتی‌ها شاخه‌ای از اعراب شیبانی‌اند که اصالتاً از اعراب نجد عمان هستند. کتی‌ها در خوار (گرمسار) در دوره قاجار از فارس به این منطقه مهاجرت کردند. کتی‌ها با یکدیگر به زبان عربی که واژه‌های فارسی نیز در آن دیده می‌شود، تکلم می‌کنند.

\t
• گرائیلی

گرائیلی از ایلات ترک‌زبان کالپوش شهرستان میامی هستند. «رابینو» سابقه سکونت ایل گرایلی را در منطقه کالپوش در دوره صفویه دانسته است که برای دفع حملات آن‌ها به خراسان، از منطقه قره‌باغ به ناحیه کالپوش کوچانده و اسکان داده شدند.

\t
• گرجی‌ها

یکی از گروه‌های قومی روستای عباس‌آباد شهرستان میامی، گرجی‌ها هستند. گرجی‌ها اصالتاً از گرجی‌های تفلیس هستند که به دستور شاه عباس اول صفوی به این روستا کوچانده شده‌اند.

\t
• لرها

گروه‌های مختلفی از ایلات لر در طول سالیان گذشته به گرمسار کوچانده شده‌اند که سابقه استقرار و سکونت آن‌ها حداقل به زمان صفویه می‌رسد.

\t
• ملک و رعیت

طوایف ملک و رعیت دو طایفه اصلی شهر کلاته هستند که از دیرباز در این منطقه سکونت دارند.

 

*گزارش از علیرضا شاه‌حسینی پژوهشگر و مؤلف استان سمنان

انتهای پیام/