تهاجم مغول به سرزمین ایران در قرن هفتم هجری علاوه بر اینکه ویرانی بسیاری به بار آورد، نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران را نیز با چالشی جدی روبه‌رو کرد، لیکن این طوفان سهمگین رفته‌رفته آرام گرفت و مغول تحت تأثیر فرهنگ و تمدن این سرزمین، رویه و خط‌مشی خود را تغییر داد. البته در شکل‌گیری این پدیده راه‌یابی عنصر میهن‌دوست و کاردیده ایرانی به سیستم حکومتی مغولان نقش غیرقابل‌انکاری داشت. بزرگانی همچون خواجه‌نصیرالدین توسی، عطا ملک و شمس‌الدین جوینی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و… ازجمله عناصر تأثیرگذار در این عرصه محسوب می‌شوند.
از دوران فرمانروایی هلاکوخان و با شکل‌گیری حکومت ایلخانان در ایران، مغولان تحت تأثیر فرهنگ و تمدن ایرانی به آبادسازی قلمرو تحت سیطره خود پرداختند. این موضوع بنابر دلایلی که در پی خواهد آمد در تبریز عهد ایلخانان پررنگ‌تر جلوه می‌کند.
تبریز که از خطر ویرانی به دست لشگریان مغول در امان مانده بود با آغاز دوره حکمرانی آباقاخان به پایتختی ایلخانان مغول در ایران انتخاب شد، پس از اقداماتی که ارغون در ایجاد مجموعه ارغونیه در تبریز صورت داد، در سال ۶۹۴ هجری نوبت به فرمانروایی غازان خان رسید. غازان در ابتدای کار اسلام آورده و نام محمود بر خود نهاد، در دوره حکومت او اصلاحات متعددی در امور مختلف کشوری و اقدامات زیادی در جهت عمران و آبادانی صورت گرفت و در این میان شهر تبریز به لحاظ جایگاه ممتازی که در قلمرو ایلخانی داشت بیش از سایر مناطق کشور از این برنامه‌های عمرانی بهره برد. ایجاد مجموعه عظیم غازانیه یا شنب غازان، احداث باروی معروف غازانی بر گرد شهر تبریز و شکل‌گیری شهرک ربع رشیدی به همت وزیر دانشمند غازان (خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی) ازجمله این اقدامات است.
در این میان نقش و جایگاه ربع رشیدی به‌عنوان بزرگ‌ترین و ارزشمندترین مجموعه آموزشی جهان اسلام در دوره مذکور حائز اهمیت بسیار است.
این مرکز زمانی شکوفا می‌شود که ایران پس از حمله ویرانگر مغول در پی احیای فرهنگ و تمدن خود بر آمده، لیکن اروپا رخوت و رکود قرون‌وسطایی را سپری می‌کند، از سوی دیگر این مجموعه به لحاظ ارتباطات و مبادلات گسترده علمی و اقتصادی با کشورهایی همچون: چین، هند، مصر، شام و… در مقیاس بین‌المللی مطرح بوده، چراکه برخی مایحتاج این مجموعه بی‌نظیر بعضی از داروهای گیاهی از سرزمین‌های دیگر تأمین می‌شد، بعلاوه گروه کثیری از طالبان علم و گروهی از اساتید علوم و هنرهای گوناگون از ملل مختلف در این مرکز مشغول فعالیت‌های علمی و هنری بودند.
اما مهم‌ترین و بهترین منبع اطلاعاتی ما از ربع رشیدی عبارت است از وقف نامه ربع رشیدی که شامل فهرست موقوفاتی است که بانی دوراندیش این مجموعه برای تأمین نیازهای اقتصادی آن اختصاص داده بود و حتی نحوه مصرف عایدات آن‌ها نیز در این وقف‌نامه ذکر شده است. از سوی دیگر به دلیل پراکندگی این موقوفات در نقاط مختلف ایران اطلاعات باارزشی از نواحی مختلف کشور در آن موجود است.
نسخه اصلی وقف نامه ربع رشیدی ۳۸۲ صفحه دارد، جنس کاغذ آن از نوع کاغذ خانبالغ بوده و اکنون در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می‌شود. وقف نامه ربع رشیدی به همراه شاهنامه بایسنغری به‌عنوان اولین آثار از ایران در خرداد ۱۳۸۶ در برنامه حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
احمد حمزه زاده
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی
انتهای پیام/
