اثر تاریخی اولتان قالاسی در 12 کیلومتری غرب شهر پارس‌آباد در ساحل رود ارس واقع شده است، اولتان قالاسی یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره ساسانی و اسلامی آذربایجان، علی‌الخصوص دشت مغان است که در مسیر راه تجاری و ارتباطی «قفقاز یولی» (مسیر قفقاز) یا «ائل یولی» واقع شده و نقش مهمی در ارتباطات فرهنگی قفقاز با مناطق داخلی فلات ایران داشته است. «اولتان قالاسی» دارای ارگ مرکزی، بخش صنعتگران، خندق، کانال‌های آبرسانی و گورستان است که جمعا محدوده‌ای به وسعت بیش از 70 هکتار را در بر می‌گیرد. این اثر در سال 1378 با شماره 2654 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و از سال 1398 دارای حریم مصوب در شورای حرایم وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی است.

پیشینه مطالعات

به هنگام احداث طرح کشت و صنعت مغان برای اولین بار محوطه اولتان قالاسی در بررسی باستان‌شناسی اداره‌کل باستان‌شناسی به سرپرستی ایرج حریرچیان و محمود کردوانی در سال 1351 شناسایی شد. هیات مذکور اقدام به گمانه‌زنی در بخش‌هایی از شهر تاریخی کرده و آثاری از دوره اشکانی تا ایلخانی را کشف کردند.  سپس پرونده ثبت ملی محوطه توسط غفار قنبرزاده در سال 1378 تهیه شد. کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه بعد از انقلاب اسلامی توسط کریم علیزاده در سه فصل در سال‌های (1382،1383،1384) انجام شد و فصل چهارم کاوش باستان‌شناسی محوطه توسط عبدالرضا مهاجری‌نژاد در سال 1383 به منظور تعیین عرصه و حرایم انجام شد. گزارش باستان‌شناسی کاوش سه فصل از سوی علیزاده توسط پژوهشکده باستان شناسی چاپ و منتشر شده است.

کاوش اضطراری اولتان قالاسی در گورستان باستانی این محوطه به دنبال عملیات راهسازی و آشکار شدن قبور و اشیای تاریخی انجام شد. کاوش این قبور مکشوفه از اولتان قالاسی در شهرستان پارس‌آباد منجر به شناسایی مهم‌ترین گورستان دوره ساسانی منطقه شمال غرب ایران در حوزه قفقاز شد. به دنبال عملیات راه‌سازی و چهار بانده کردن محور ارتباطی پارس‌آباد به سربند و آشکار شدن تدفین انسانی، هیات باستان‌شناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل در اولتان قالاسی مستقر و کاوش اضطراری را با اخذ مجوز کاوش از پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری از  17 شهریور ماه 1401 تا 18 آبان ماه 1401 انجام داد.

در نتیجه کاوش مهم‌ترین گورستان دوره ساسانی و اوایل اسلام منطقه شمال غرب و حوزه قفقاز شناسایی شد. وجود داده‌های باستان‌شناسی به‌خصوص سفال‌ها، ابزارآلات رزم و ریسندگی در حین کاوش قابل مقایسه با آثار دوره اشکانی مکشوفه از گورخمره‌های بخش موران گرمی بود، از همین رو ابتدا هیات کاوش گاه‌نگاری گورستان را مربوط به دوره اشکانی معرفی کرد. اما مطالعات بیشتر نشان داد سنت‌های فرهنگی حاکم بر دوره اشکانی منطقه تا دوره ساسانی تداوم یافته است.

در دوره ساسانی منطقه بلاسگان (دشت مغان) جزو مناطق مرزی بین خزرها و دولت ساسانی بوده، گاهی مستقل، گاهی تابع دولت خزرها و گاهی تابع دولت ساسانی بوده است. کشف سکه‌های دوره ساسانی از قبور کاوش شده مربوط به هرمز دوم (ساسانی 302 – 309 م) است. نوع تدفین جنینی و طاق باز نشان می‌دهد در دوره ساسانی ساکنان دشت مغان پیرو آیین زرتشتی نبوده و سنت‌های تدفینی دوره اشکانی در منطقه رواج داشته است.

به طور کلی یافته‌های باستان‌شناسی در گورستان اولتان قالاسی نشان می‌دهد در دوره ساسانی دشت مغان جزو حوزه نفوذ دولت ساسانی بوده است اما آیین‌ها و سنت‌های فرهنگی دوره اشکانی بر منطقه حاکم بوده به طوری که حتی با ورود اسلام به منطقه آذربایجان و دشت مغان برخی از این سنت‌ها از جمله سنت تدفین تابوتی رایج بوده است.

گورستان مکشوفه در جنوب قلعه اولتان و به فاصله 80 متری خندق و در مسیر راه ارتباطی پارس‌آباد به سربند قرار دارد، در نتیجه کاوش اضطراری بیش از 60 گور مربوط به دوره اسلامی و ساسانی شناسایی، کاوش و مستندنگاری شد. مطالعات آثار به دست آمده نشان می‌دهد که گورستان اولتان قالاسی نزدیک به 1300 سال برای تدفین اموات مورد استفاده ساکنان شهر تاریخی اولتان قرار می‌گرفته است. تدفین‌های جنینی و طاق باز در دوره ساسانی در این منطقه مرسوم بوده و در دوره اسلامی شاهد انواع قبور از نوع چاله‌ای، تابوت چوبی و قبور با ساختار خشتی هستیم.

از جمله کشفیات مهم کاوش اضطراری در گورستان اولتان قالاسی ظروف شیشه‌ای است که فرم و تراش آنها نشان دهنده وجود کارگاه‌های پیشرفته با استادکاران مجرب شیشه‌گری در 1700 سال پیش در این منطقه است.

براساس بررسی‌های صورت گرفته در متون تاریخی و همچنین مطالعات باستان‌شناختی شهر تاریخی اولتان قالاسی همان شهر تاریخی «ورثان» است که در کتب اسلامی بارها به آن اشاره شده و از آن به عنوان یک مرکز مهم تجاری و شهری با شکوه یاد شده است.

انتهای پیام/