صنایع‌دستی به ویژه دست‌بافته‌ها در منطقه آذربایجان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند، آثاری که در هر منطقه رنگ و بوی بومی دارند و از فرهنگ و رسوم آن منطقه خبر می‌دهند. در طول تاریخ جایگاه این صنعت متفاوت بوده است، زمانی مردم برای نیازهای اساسی خود دست به تولید آثاری می‌زدند که امروزه آن را صنایع‌دستی می‌نامیم و بیشتر جایگاهی تزئینی برای آن در نظر گرفته‌ایم. در همین راستا وضعیت داد و ستد آثار صنایع‌دستی نیز در طول تاریخ تغییر کرده است و از کالایی مصرفی بیشتر به کالای سرمایه‌ای و لوکس تبدیل شده است و البته امروزه نقش این صنعت در اشتغال از اهمیت خاصی برخوردار شده و بازار بزرگی را به خود اختصاص می‌دهد.

منطقه آذربایجان و به ویژه استان اردبیل از دیرباز یکی از قطب‌های اصلی تولید گلیم و ورنی بوده است، تا جایی که دو شهر ملی عنبران و اصلاندوز به عنوان شهرهای ملی گلیم و ورنی در استان اردبیل ثبت و شناخته شده‌اند. عشایر این منطقه و روستائیان، برای تامین نیازهای خود این صنعت را در کنار کارهای دامداری و کشاورزی به عنوان شغل دوم خود پذیرفته و با استفاده از الیاف طبیعی پشم، و نقش و نگاری الهام گرفته از طبیعت به تولید ورنی و گلیم می‌پردازند.

این در حالی است که رونق بازار صنایع‌دستی به عوامل مختلفی وابسته است و مسائلی مثل شرایط اقتصادی جامعه، رونق گردشگری و صادرات در این بازار تاثیرگذار هستند. آقای مرتضی جهازی یکی از تولید کنندگان مهم اردبیل در حوزه ورنی و گلیم است که هم خود صنعتگر این حوزه است و هم با استفاده از ظرفیت صنعتگران بومی به کار تولید انبوه در این زمینه مشغول است. او مغازه‌ای هم در محوطه مجموعه جهانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی و در بازارچه دائمی صنایع‌دستی اردبیل دارد. با این تولید کننده ورنی و گلیم گفتگویی درمورد شرایط امروز صنایع‌دستی انجام دادیم.

\t
• چند سال است که در زمینه تولید و فروش گلیم‌ و ورنی فعالیت می‌کنید؟ 

متولد سال ۱۳۵۹ هستم و از سال ۱۳۸۰ وارد این حرفه شدم. این شغل به عنوان حرفه پدری ما شناخته شده و به همین منظور من نیز دنبال رو مسیر پدرم بودم. پدرم نیز از سال ۱۳۴۸ در زمینه تولید و فروش صنایع‌دستی ورنی و گلیم فعالیت می‌کنند؛ محصولات تولیدی ما نه در کارگاه بلکه به طور غیرمتمرکز و در روستاهای حومه شهر توسط روستائیان و صنعتگران باتجربه و در خانه‌های روستایی تولید می‌شود.

مواد اولیه و لازم را خودمان تهیه کرده و با ارائه طرح و نقش سفارشی خود، صنعتگران حاذق، محصول را تا مدت مشخصی آماده می‌کنند.

\t
• چه عاملی باعث شد تا مسیر شغلی خانوادگی خود را ادامه دهید؟

ذات هنر به گونه‌ای است که از همان دوران کودکی ریشه در افکار انسان می‌اندازد و باعث ایجاد علاقه می‌شود. شاید قرار گرفتن در محیط بازار و خو گرفتن با این صنعت هنری دلیل اصلی ماندگاری من در این حرفه بود.

\t
• نحوه تولید و اشتغال‌زایی شما به چه صورت است؟ آیا کارگاه تولیدی دارید؟

یکی از مزیت‌های این صنعت، نیاز نداشتن به کارگاه مجهز و فضای کاری بزرگ است‌. برای تولید گلیم و ورنی هر خانه می‌تواند یک کارگاه باشد، به همین منظور نحوه تولید غیرمتمرکز بوده و در اقصی نقاط استان و عمدتا توسط خانم‌های خانه‌دار و روستائیان به انجام می‌رسد.

مواد اولیه، الیاف پشم و رنگ‌های طبیعی را تهیه کرده و با ارائه نقشه و طرح روی گلیم به صنعتگران، منتظر نتیجه محصول می‌مانیم. پس می‌بینید که تولید ورنی در همه جا میسر و امکان‌پذیر است.

\t
• جایگاه ورنی و گلیم در فرهنگ ایرانی چگونه است؟ بیشتر متقاضیان چه نوع افرادی هستند؟

هر منطقه با توجه به بافت اقلیمی خود، استفاده‌های متفاوتی از گلیم دارد. اندازه و ابعاد و حتی نوع استفاده به عنوان مفرش، تابلو یا جالباسی، بستگی به کاربرد افراد آن منطقه دارد. اما متاسفانه سال‌هاست که با افزایش قیمت‌ها و تغییر سلایق مردم در نوع انتخاب، با رکود داخلی در فروش این صنایع دستی مواجه هستیم.

شاید بتوان گفت حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد محصولات به کشورهای اطراف صادر شده و ۱۰ درصد مورد استفاده داخل قرار می‌گیرد. گذر زمان باعث شده تا نوع بهره‌بری از این آثار سنتی نیز کاهش یافته و افراد هنگام خرید به جای ارزش هنری، بیشتر به جنبه اقتصادی آن فکر کنند.

\t
• از گذشته تا امروز چه عوامل تغییراتی اعم از طرح و نقش یا میزان تقاضای ورنی و گلیم به وجود آمده است؟ علت آن‌ها چیست؟

زمان‌های دور و حتی قبل از انقلاب نیز تقریبا شرایط مانند اکنون بود و تقاضا برای داشتن گلیم یا ورنی در یک منزل، شامل اولویت‌های اصلی خانوار محسوب نمی‌شد و فقط آن‌هایی که تمکن مالی بالایی داشتند می‌توانستند این صنایع دستی را خریداری کنند.

علاوه بر آن، بیشتر محصولات تولیدی به صورت سفارشی و در قبال پرداخت ارز به خارج از کشور صادر می‌شد و درآمد خوبی داشت. در دوران قبل از انقلاب، تاجران یهودی مقیم ایران، طرح و نقش‌های خود را به بافندگان می‌دادند و این طرح‌ها پس از مدتی با الیاف و رنگ طبیعی، به زیبایی روی گلیم و ورنی اجرا می‌شد.

\t
• چه کارهایی باید صورت بگیرد تا علاقه مردم نسبت به کارهای صنایع‌دستی بیشتر شود؟

گسترش علم و فناوری و متناسب با آن، گسترش نقش‌های مدرن سبب شده تا طرح‌های قدیمی و اولیه روی فرش‌ها که عمدتا از طبیعت الهام گرفته می‌شد، توسط نسل کنونی نادیده گرفته شود.

واقعیت به ما می‌گوید که سلایق مردم تغییر کرده اما راه و روش تولیدات و نقش‌های به کار رفته در قالی‌ها همان طرح‌های قدیمی بوده که دیگر دارای محبوبیت نیست. تجربه نشان داده اکثر مردم نقش‌های نامتقارن را برتر از طرح‌های قدیمی می‌دانند و همین عامل می‌تواند باعث تقاضای بیشتر شود. پس ما به عنوان تولیدکننده موظف هستیم در وهله اول نیازهای جامعه را در نظر بگیریم و در وهله دوم کیفیت کار خود را تبلیغ کنیم.

\t
• از صنعت گلیم بافی به عنوان یک صنعت خانگی نام بردید، به نظر شما چه اقداماتی می‌تواند خانواده‌ها را به سمت تولید صنایع دستی در منزل سوق دهد؟

تنها لازمه تولید و اشتغال‌زایی، حمایت از جانب مسئولان است. یک فرد یا یک خانواده زمانی دست به تولید می‌زند که منافع و سودی را در آن صنعت ببیند. اما اگر بازار کار آن صنعت دچار رکود باشد هیچ‌گاه بنگاه‌های تولیدی جدیدی برای آن صنعت به وجود نمی‌آید.

مشکل اصلی در حال حاضر نبود تبلیغات مناسب و عدم حمایت است. در سالیان دور، کارِ خوبی که انجام می‌شد، اهدای صنایع‌دستی نظیر گلیم به افراد به عنوان هدیه بود، اداره‌ها یا صاحبان مشاغل برای تشویق کارکنان، صنایع‌دستی را به عنوان جایزه هدیه می‌دادند و با این کار هم به بازار کار گلیم بافی کمک می‌کردند و هم تبلیغات موثری صورت می‌گرفت اما در چند سال گذشته دیگر اثری از این کار نیست.

\t
• فروش محصولات به چه صورت انجام می‌گیرد؟ وضعیت صادرات گلیم اردبیل چگونه است؟

تا سال ۱۳۸۶ روند فروش و تولید در سطح مطلوبی بود و مشتریان بسیاری از کشورهای اطراف داشتیم که شخصا می‌آمدند و با ارائه طرح و نقش دلخواه، سفارش محصول می‌دادند. صادرات بسیاری به کشورهای پاکستان، ارمنستان، ترکیه، کشورهای اروپایی، آمریکای لاتین و اقصی نقاط کشور داشتیم. اما با گسترش تحریم‌ها و شیوع ویروس کرونا حضور توریست‌ها در اردبیل کاهش یافته و فروش تا حد بسیاری پایین آمده است.

با کاهش مشتریان خارجی و پایین آمدن میزان فروش، فضای مجازی بستری بود که کمک شایانی به کسب و کارهای راکد می‌کرد. فعالیت در اینستاگرام و تبلیغات موثر تا حد بسیاری باعث دیده شدن محصولات می‌شد اما طی چند ماه گذشته و با حواشی به وجود آمده، فروش در فضای مجازی نیز به صفر رسیده و باعث ناامیدی ما شده است. لزوم ارتباط بین‌المللی موثر با تجّار خارجی می‌تواند هم برای اقتصاد کشور مفید باشد و هم باعث دیده شدن محصولات صنایع دستی ایرانی شود.

\t
• به عقیده شما مسئولان و کارآفرینان برای تحقق شعار تولید و اشتغال آفرینی چه اقداماتی باید انجام دهند؟

مهم‌ترین عنصر تولید، تولیدکننده است که نیاز به حمایت دارد. من به عنوان تولیدکننده که سال‌هاست در زمینه صنایع دستی فعالیت می‌کنم، تا به حال موفق به اخذ تسهیلات دولتی نشده‌ام. دولت و در راس آن مسئولان مربوطه باید با اقدامات موثر، زمینه‌ساز ورود تولیدکنندگان جدید شوند اما متاسفانه نه تنها افراد جدیدی وارد این صنعت نمی‌شوند بلکه با عدم حمایت کاسبان سابق از جانب نهادهای ذی‌ربط، تولید به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد.

در اوایل دهه هشتاد، برنامه‌های خوبی اجرا می‌شد و با برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی در شهرهایی مثل اصفهان و با حضور پرشمار گردشگران خارجی، تمام گلیم کاران کشور در آن‌جا حضور یافته و به فروش محصولات خود می‌پرداختند اما اکنون دیگر شاهد آن برنامه‌ها نبوده و هزینه‌های بالای اجاره غرفه به همراه هتل و سایر خدمات رفاهی، توسط خود عرضه کننده پرداخت می‌شود که با شرایط مذکور، دیگر صرفه اقتصادی ندارد. به همین دلیل در نمایشگاه‌ها شرکت نمی‌کنیم. پس می‌بینیم که تنها راه افزایش تولید و اشتغال‌زایی حمایت همه جانبه نهادهای دولتی و اعطای تسهیلات نقدی یا غیرنقدی به تولیدکنندگان است.

\t
• صنایع‌دستی هر منطقه به عنوان نماد فرهنگی آن منطقه محسوب شده و با نام و نشان آنجا شناخته می‌شوند. برای حفظ ارزش‌های صنایع‌دستی بومی چه باید کرد؟

نخستین اقدام موثر که نباید از آن غافل شد، تبلیغات موثر است. نمایشگاه‌ها و مراکز خرید می‌توانند مکان‌های مناسبی برای نمایش دادن هنر صنعتگران باشند اما نبود زیرساخت مناسب و شرایط سخت اقتصادی باعث شده از حضور در مجامع بین‌المللی عاجز باشیم.

در سال‌های دور با هزینه شخصی خود در نمایشگاه‌هایی که در کشور امارات برپا می‌شود حضور پیدا می‌کردم و از نزدیک با ایده‌ها، رنگ‌ها و طرح‌های جدید و مدرن دیدن کرده و الهام گرفتم اما از آن مدت به بعد دیگر نتواستم در نمایشگاه‌های جهانی و در کشورهایی مانند آلمان شرکت کنم.

معضل بزرگ دیگری که گریبان اکثر مشتریان ورنی و گلیم را گرفته، قیمت بالای این اجناس به هنگام خرید است. قیمت مواد اولیه شامل پشم و رنگ‌های طبیعی تا حدی بالا رفته که دیگر کمتر کسی به فکر خرید گلیم می‌افتد و طبق آمار به دست آمده، موقعیت این صنایع دستی در رده دوازده یا سیزدهم اولویت خرید مردم قرار دارد.

شرایط سخت اقتصادی کشور، بر سبک زندگی مردم تاثیر گذاشته و این رفتار اقتصادی باعث شده تا ارزش‌های فرهنگی و هنری نیز از بین برود. امروزه نیازهای اصلی شامل خوراک و پوشاک هستند و دیگر هیچ‌کس به غیر از معدود افراد متموّل، حاضر نیست هفت یا هشت میلیون تومان برای خرید گلیم هزینه کند. همین طرز تفکر باعث شده تا گلیم‌های ایرانی با ارزشی کمتر از ارزش واقعی آن به کشورهایی مانند ترکیه صادر شود، تا آن‌ها با نام و نشان خودشان صنایع دستی ما را به فروش برسانند. این معضلی است که بافت فرهنگی هنری ما را تهدید کرده و آسیبی جدی به صنعت هنری کشور وارد می‌کند.

انتهای پیام/

انتهای پیام/