این مسجد در شمار بناهایی است که از حدود ۷۵۰ سال پیش با سماجت برجای مانده و علاوه بر اینکه زیبایی‌های خود را به رخ می‌کشد، زلزله‌های متوالی منطقه خواف و تنازع بقای خود را در مواجهه با آن زلزله‌ها حکایت می‌کند.
به استناد کتاب «تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران» تالیف نیکلاس امبر سز و چارلز ملویل، زلزله‌هایی در سال‌های ۱۴۶ هجری قمری، ۴۵۸ هجری قمری، ۷۳۷ هجری قمری، ۹۵۶هجری قمری، ۱۰۲۶ هجری قمری، ۱۰۲۸ هجری قمری و ۱۳۰۲ هجری قمری منطقه خواف را لرزانده، اما گویا شدیدترین زلزله در خواف به سال ۷۳۷ هجری قمری به مرکزیت شهر «جیزد» واقع بین رشتخوار و سلامه رخ داده است.
آن زمین لرزه که پهنه وسیعی از زوزن تا دوغ آبادِ زاوه را لرزانده و بسیاری از ابنیه و عمارات را با خاک یکسان کرد، به قدری مهیب و ویرانگر بوده است که اشخاصی چون «ابوالخیر زوزنی»، «مجد خوافی» و «فصیح خوافی» از آن یاد کرده و آمار بسیاری از کشتار مردم داده‌اند.
گفته می‌شود همان زلزله موجب شده است که بناهای با عظمتی چون مسجد جامع زوزن، مدرسه نظامیه خرگرد، مسجد گنبد سنگان و مسجد رشتخوار تخریب شده و ایوان قبله و غرفه‌های دو طرفه ایوان و رواق‌های مسجد جامع سنگان نیز رانش کرده و در شرف فروریزی قرار گرفته‌اند. اما ظاهرا با ریزش دوغاب گچ در شکاف‌ها و مهار دیوارها با ایجاد پشتیبان، از ویرانی نجات‌یافته و تاکنون به گونه‌ای غیر عادی با ایوانی ذوزنقه‌ای شکل و رواق‌های تاب‌دار و متمایل به طرفین برجای مانده است.
مسجدی دو ایوانی از عصر خوارزمشاهی با سبک خراسانی
مسجد جامع سنگان در «کوچه آب» شهر سنگان خواف واقع است. این مسجد از نوع مساجد دو ایوانی عصر خوارزمشاهی یا «سبک خراسانی» است که به شیوه مسجد جامع گناباد با ۲ ایوان و ۲ رواق بر دو جانب مسجد ساخته شده است. صحن مسجد مستطیل شکل به طول۱۴/۶۰ و عرض۱۱/۵۰ متر و ایوان قبله با دهانه ۴/۳۳ و ارتفاع ۷/۸۸ متر است.
ایوان مقابل ایوان قبله کوچکتر بوده که سقف آن منهدم شده و ساختار آن دگرگون شده است. هر یک از رواق‌های طرفین مسجد مشتمل بر شش غرفه مرتبط با یکدیگر است که در مجموع یک معبر سرپوشیده را شکل می‌دهد.
تزئینات آجری
تمامی رویه دیوارها و پایه‌های ایوان‌ها و غرفه‌ها مزین به آجرهای تراش در ابعاد و اشکال متنوع بوده که اکنون تعداد کمی از آن‌ها بر جای خود نصب است و تعدادی از تزئینات جابجا شده است. از جمله آجرهای مشبک با نگین‌های زیبای فیروزه‌ای رنگ که همچون مسجد جامع گناباد بر درون قاب عمودی نمای پایه‌های ایوان قبله نصب بوده و نیز آجرهای تراش تزئینی، لچکی‌های ۲ طرفه طاق غرفه‌ها، اکنون بر لچکی‌های ۲ طرفه طاق ایوان قبله نصب شده که با آجرهای تراش تزئینی اولیه آن موضع متفاوت است، حتی قطعه‌هایی از کتیبه‌های آجری قالب‌زده عصر سلجوقی از یک بنای تخریب شده دیگر (احتمالا مسجد گنبد سنگان) نیز بر لچکی‌های ۲ طرفه طاق ایوان قبله نصب شده است، تزئینات آجری خاص این مسجد به اشکال لوزی، مثلث، گل و برگ، نیم دایره و ماکویی تراشیده شده‌اند.
درون‌گرا و آکنده از تزئینات متنوع آجری
بر پاکار سقف جناقی چند قسمتی ایوان قبله نواری تزئینی در هیأت نقش آجری خفته راسته و پلکانی نقش بسته و بر انتهای ایوان محراب کم عمقی تعبیه شده و با مقرنس، شمسه و نقش محرابی و ماکویی گچی آراسته شده است. شواهد باقیمانده حکایت از این دارد که مسجد جامع سنگان نیز مانند دیگر مساجد سبک خراسانی درون‌گرا و آکنده از تزئینات متنوع آجری بوده است.
مسجد جامع سنگان در بیستم مهر ماه ۱۳۷۶ به شماره ۱۹۲۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و اخیرا به همت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی مرمت و تثبیت شده است. بدون تردید این مسجد یکی از جاذبه‌های گردشگری است که هر بیننده را به شگفتی وا می‌دارد.
انتهای پیام/
