رباط یا کاروانسرا در۳۶ کیلومتری شرق سبزوار و به‌فاصله کمی از حد جنوبی جاده نیشابور- سبزوار، در حاشیه جنوبی روستای کهن زعفرانیه قرار دارد.
کاروانسرای زعفرانیه از شکوه و صلابت خاصی برخوردار و گویا همواره توجه مسافران راه ابریشم را به خود جلب کرده است به گونه‌ای که بسیاری به آن اشاره کرده و به اهمیت آن اذعان کرده‌اند.
«حکیم‌الممالک»، «سیف‌الدوله»، «هوتوم شیندلر»، «ناصرالدین شاه»، «اعتمادالسلطنه»، «امین لشکر»، «لرد کرزن»، «افضل‌الملک»، «اعتصام‌الملک»، «جیمز بیلی فریزر» و «خانیکوف» از جمله کسانی بوده‌اند که رباط زعفرانیه توجه آنها را جلب کرده و در کتاب‌ها و سفرنامه‌های خود به آن اشاره کرده و کم و بیش آن را توصیف کرده‌اند.
در توصیف سفرنامه‌نویسان برخی بنای اولیه آن را به دوران سلجوقی، برخی به دوران صفوی نسبت داده و همه بر این نظرند که بنای فرسوده و نیمه ویران رباط زعفرانیه در عصر ناصرالدین شاه قاجار مرمت اساسی شده است.
از نظر ساختاری رباط زعفرانیه بنای آجری با نقشه مستطیل شکل مشتمل بر یک میانسرای وسیع مربع، چهارایوان، یک پیشخوان و هشتی ورودی، ۲۴غرفه و ۲۴ حجره در انتهای غرفه‌ها و طویله‌ها یا مالبندهایی در انتهای جوانب کاروانسرا و پشت حجره‌ها و بارانداز‌های مرتفع در چهار گوشه بنا است.
هریک از اندام‌های کاروانسرا از امکانات و تجهیزات لازم مانند بخاری دیواری، طاقچه، پلکان، غرفه و سکوهایی برای اقامت خرکچی‌ها برخوردار بوده است.
ورودی این کاروانسرا از انتهای ایوان بلندی به داخل راه می‌یابد و ایوان ورودی خود بخشی از پیشخوانی است که برای استقبال از مسافران با دو پایۀ عریض در دو طرف آغوش گشوده است. پس از ورودی هشتی قرار گرفته و در دو سوی هشتی دو اطاق واقع است که یکی از آنها احتمالا اقامتگاه سرایه‌دار رباط بوده و دیگری کارکرد فروشگاه مواد خوراکی و اقلام مورد لزوم مسافران داشته است. بر دو ضلع کوچک شمال غرب و جنوب شرق هشتی نیز پلکان کم عرضی به بام منتهی می‌شده‌اند.
بعد از هشتی فضای مستطیل شکل دیگری است که از دو سوی شرق و غرب به باراندازها و در نهایت به مالبندها راه داشته و به مسافر امکان می‌داده است که قبل از ورود به صحن، محموله‌های خود را به بارانداز تحویل دهد و چارپای خود را در مالبند به اخیه ببندد و آن گاه خود در حجره‌ای آرام گیرد.
ایوان شمالی در مقابل ایوان ورودی، احتمالا «شاه‌نشین» کاروانسرا بوده زیرا ساختار آن با دیگر ایوان‌ها متفاوت است به این معنی که وسعت آن نسبتا زیادتر و در انتهای آن ۳ اطاق تعبیه شده و علاوه بر آن در دو طرف ایوان دو اطاقک با سر در تزئینی مزین به مقرنس‌های «کهگچی» قرار دارد و به نظر می‌رسد که آن ایوان به لحاظ زیبایی نقطه عطف بنا باشد.
بر بدنه بیرونی بنا در سمت جنوب یا جبهۀ ورودی بر هر طرف پیشخوان ۴ غرفه با تجهیزات لازم تعبیه شده که گویا پاسخگوی نیاز اقامتی مسافرانی بوده‌اند که به دلیل ازدحام مسافر امکان اقامت در حجره‌ها را نیافته‌اند.
در چهار گوشه بنا چهار برج قطور استوانه و بر میانه دیوارهای شمالی، شرقی و غربی سه برج که نیم استوانه تکیه زده و می‌توانستند کاربرد سه گانه‌ای داشته باشند: درون آنها کاربری مانند انبار یا آبریزگاه (مستراح) داشته باشد، بر فراز آنها نگهبانان و قراولان از رباط پاسداری کنند و کلیت آنها حکم پشتیبان و تکیه‌گاه دیوارها باشند تا دچار رانش نشوند.
در ارتباط با قدمت بنا علاوه بر تاریخ گذاری‌هایی که سفرنامه نویسان کرده‌اند می‌توان این گونه فرض کرد که در زعفرانیه به دلیل مساعدت آب و هوا و امکانات دیگر، احتمالا از گذشته‌های دور حتی پیش از اسلام کاروانسرا یا اقامتگاهی برای اسکان مسافران راه ابریشم وجود داشته که وجود آن در دوران سلجوقیان مسلم بوده و در دوره‌های گوناگون به مقتضای زمان و نیاز مسافران کاروانسرای فرسوده قبلی مورد مرمت و گسترش قرار می‌گرفته که گویا در دوران صفوی و قاجار بیشترین دخل و تصرف در آن صورت گرفته و حداکثر وسعت و رونق به خود دیده است.
رباط زعفرانیه در 17 آذرماه 1346 به شماره ۱۶۹۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده و به‌تازگی تا حدودی مرمت شده است. رباط زعفرانیه به‌دلیل جایگاه مناسب آن در کنار شاهراه ارتباطی، آب و هوای مناسب، فضاهای متنوع کاربری، ویژگی‌های معماری در دوره‌های مختلف تاریخی و برخورداری از سازه‌های کاربردی مجاور نه تنها ارزش و اهمیت کالبدی زیادی دارد، بلکه از ارزش مطالعاتی فراوانی نیز برخوردار است.
انتهای پیام/
