میراث آریا- گروه میراث فرهنگی: همزمان با آغاز محرم‌الحرام ۱۴۴۵ هجری قمری، موضوع میراث فرهنگی ناملموس «روضه خانگی حضرت اباعبدالله الحسین(ع)» با گستره ملی در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

برپایی روضه خانگی اباعبدالله از قدیم الأیام زینت‌بخش خانه‌ها در ماه های محرم و صفر بوده است؛ البته برگزاری روضه‌های خانگی محدود به ماه‌ها نبوده، گاهی روضه‌ها در تمام ایام سال یا سال‌ها در یک روز خاص در هفته یا ماه برگزار می‌شدند. برپایی روضه خانگی برای قدیمی‌ها آنقدر اهمیت داشت که گاهی از سفر، مهمانی و خورد و خوراکشان می‌گذشتند تا مبادا از برکت برپایی روضه خانگی محروم بمانند.

برپایی روضه خانگی به قدمت عزای سیدالشهداست

برپایی روضه خانگی به قدمت عزای سیدالشهداست. مراسم عزاداری برای سیدالشهدا در طول تاریخ اسلام نیز توسط اهل‌بیت و بزرگان دین موردتوجه بوده است. علاوه بر گریه و عزاداری، اموری مانند برگزاری مراسم عزا و اطعام و پوشیدن لباس مشکی در ایام عزای امام حسین (ع) نیز نزد اهل‌بیت (ع) مستحب بوده است. به‌گونه‌ای که نقل‌شده است امام صادق (ع) بخشی از ملک خود را برای عزای امام حسین (ع) وقف کردند. همچنین پس از شهادت امام حسین (ع)، زنان بنی‌هاشم به عزاداری برای سیدالشهدا پرداختند و امام سجاد (ع) برای آنان غذای نذری درست می‌کردند. بنابراین، برگزاری مراسم عزاداری و روضه خانگی سنتی است که ائمه اطهار به آن سفارش کرده‌اند. 

برگزاری مجالس روضه‌های خانگی یکی از رسم‌های دیرین ایرانیان است. براساس برخی نقل‌های تاریخی، روضه‌های خانگی زمانی که رضاشاه در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی، برگزاری مجالس عزاداری در مساجد و تکایا را ممنوع کرد، میان مردم رواج یافت و مردم برای برپایی مجلس عزاداری به خانه‌ها رفتند و هربار یک نفر بانی روضه در منزل خود بود و حتی پس از آزادی دوباره برگزاری مجالس عزاداری در حسینیه‌ها و مساجد، جلسات روضه‌های خانگی در کنار تکایا و هیأت‌ها ادامه پیدا کرد.

روضه خانگی به دلیل سادگی ظاهری رواج بسیاری پیدا کرد که حتی بی‌نشان و بی‌علامت، برگزار می‌شد و مردم دهان به دهان به یکدیگر خبر می‌دادند که فلان روز منزل یکی از بچه‌محل‌ها روضه‌ خانگی برپاست.

کارکرد تبلیغی روضه در ایران

اما بد نیست بدانیم روضه خوانی در ایران از زمان شکل گیری، کارکردی تبلیغی داشته است. به گونه‌ای که روضه خوان‌ها با هنر و فن خود ابزار اصلی این مهم به شمار می‌رفتند. آیت الله گلپایگانی در مورد نقش تبلیغی روضه خوانی گفته‌اند: «اگر یک قدری بگذرد و این مجالس نباشد، ترویج کم می‌شود و فاصله مردم از اسلام، مفاهیم و اهدافش زیاد می‌شود. اگر مجالس روضه نباشند و به جای آن مجالس سخنرانی داشته باشیم، این طور نمی‌شود که بهره برداری کرد... در هر دهی، در هر شهری، در هر مکانی این دین با این مجالس ترویج می‌شود.

از تاریخ پیدایش و چگونگی روضه خوانی به شکل امروزی اطلاع دقیق و کاملی وجود ندارد؛ اما به احتمال زیاد ریشه آن به دوران اولیه اسلام باز می گردد و اهل بیت (علیهم السلام) بنیانگذار آن هستند. ائمه معصومین (ع) شیعیان را به برپایی مجالس حسینی ترغیب می‌کردند.

اما تاریخچه روضه خوانی در ایران به عهد صفویه می‌رسد. کمی پیش از آغاز عهد صفویه، ملاحسین کاشفی با نگارش کتاب «روضة الشهدا» سنگ بنای آن را پایه گذاری کرد. «روضة و روضه خوانی، به معنای ذکر مصیبت سید الشهدا و مرثیه خوانی برای ائمه معصومین (ع) است که مورد تشویق امامان و یکی از عوامل زنده ماندن نهضت حسینی و پیوند روحی و عاطفی شیعه با اولیای دین است. اشک ریختن و گریستن در مصائب اهل بیت (ع) نشانه عشق به آنان است و علاوه بر سازندگی‌های تربیتی برای سوگوار، موجب اجر و پاداش الهی در آخرت و بهره‌مندی از شفاعت اباعبدالله الحسین است.

چرا «روضه» می‌خوانیم؟

معنای روضه در اصل، باغ و بوستان است اما سبب اشتهار مرثیه خوانی به «روضه» آن است که مرثیه خوانان در گذشته، حوادث کربلا را از روی کتابی به نام «روضة الشهدا» می‌خواندند که تالیف ملاحسین کاشفی است. ملاحسین کاشفی سبزواری (متوفای 910 هجری) یکی از دانشمندان و خطبای با قریحه و خوش آواز سبزوار در قرن نهم هجری بود.»

مؤلف «روضة الشهدا» این کتاب را به زبان فارسی نوشت. موضوع آن درباره رویدادهای کربلا و مصیبت‌های امام حسین و اهل بیت (علیهم السلام) است. از آنجایی که مطالب این اثر را در مجالس عزاداری روی منبر می‌خواندند، خوانندگان این کتاب به «روضه خوان» معروف شدند. به نظر می‌رسد کتاب روضة الشهدا اولین کتاب مقتل فارسی است که خواندن آن بین فارسی زبانان رواج داشته است. روضه خوانی به روش قرائت کتاب «روضة الشهدا» در ایران از دوره صفویه آغاز شده است.

روضه خوانان بر مبنای محتوا و نوع گفتار به دو نوع «ذاکرین» و «واعظین» تقسیم می‌شدند. «ذاکرین با استفاده از ویژگی‌های نقالی همچون داشتن آواز خوش و تسلط بر موضوع‌های نقل و شناخت روحیه مخاطبان و همچنین توانایی ترسیم و تجسم وقایع و تغییر درحالات و رفتار مناسب با حادثه به ذکر مصیبت و واعظین با گفتن آیات و احادیث به موعظه، پند و اندرزگویی می‌پرداختند.

ژان کالمار درباره مراسم عزاداری در دوران صفویه نوشته است: «تجدید خاطره فاجعه کربلا به صورتی که در زمان صفویه جانی تازه گرفت، دنباله سنتی قدیمی از آداب مذهبی است؛ مانند بقاع شهیدان کربلا، سینه زنی و روضه خوانی در روز عاشورا و در دهه اول محرم، که به وسیله مسلمانانی که گرایش‌های عقیدتی گوناگون دارند اجرا می‌شده است.

روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران به همراه نگارش کتاب «روضة الشهدا»، نقش به سزایی در آیین سوگواری و روضه خوانی در ایام محرم داشته‌اند به گونه‌ای که روضه خوانی سبکی جدید از عزاداری به حساب می‌آمده است. علاوه بر دوران صفویه، در عصر قاجار نیز روضه خوانی و عزداری ادامه یافته و تعزیه نیز که در زمان صفویه مسیر تکاملی خود را پیمود، در عصر قاجار به اوج شکوفایی خود رسید.

تفاوت روضه‌خوانی در دوران قاجار و صفویه

در این دوره معمولا یک روضه خوان پیش از آغاز تعزیه، از روی کتاب «روضة الشهدا» روضه می‌خواند و پس از آن، تعزیه و شبیه به نمایش در می‌آمد. به تدریج که تعزیه به صورت یک نمایش مذهبی مشخص و مستقل و جا افتاده در آمد، روضه خوانی‌های مقدماتی نیز از آن حذف شد.

روضه خوانی و عزاداری در دوران قاجاریه با صفویه از چند وجه قابل تمایز است. نخست آنکه عزاداری‌ها به دهه اول محرم خلاصه نمی‌شد. در دوره صفویه معمولاً عزاداری از ماه محرم تجاوز نمی کرد، امّا در این دوره، مراسم عزاداری مدت زمان بیشتری را در بر می گرفت. در ماه های محرم و صفر مردم در بسیاری از محله‌های تهران مراسم روضه خوانی برپا می کردند. دوم اینکه زنان از فعال‌ترین قشرهایی بودند که در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه خوانی و نمایش های تعزیه شرکت داشتند به نوعی پررنگ‌ترین حضور اجتماعی زنان در دوران قاجار محسوب می‌شد.

بیشترین بخش نقل روضه خوانان مانند شاخه‌های مختلف نقالی مذهبی ایرانی، نقل مربوط به پیامبر (ص)، اهل بیت (علیهم السلام)، امامان خصوصا شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش بود که به شکلی تاثیرگذار و نمایشی از سوی روضه خوانان برای حاضران نقل می‌شد.

نحوه اجرای روضه بدین ترتیب بود که روضه خوانان به میان مردم رفته، روی یک صندلی یا منبر می‌نشستند و با سخنانی گیرا شهادت امام حسین (ع) و همراهانش را به شکل نمایشی بیان کرده و مردم را به گریه وا می‌داشتند. روضه خوانی بیشتر از انواع دیگر نقالی مذهبی به گفتار و نحوه بیان تکیه داشت. این افراد در سخنرانی چنان توانمند بودند که ساعت‌ها پشت سر هم و بدون لحظه‌ای توقف حرف می‌زدند. لباس و پوشش روضه خوان‌ها هم در جای خود قابل ذکر و توجه است. «آن‌ها به شیوه‌ای محترمانه‌تر از سایر ایام لباس می‌پوشیدند. روی شانه‌ها، بر پشت و روی شکم پارچه‌ای بزرگ و سیاه می‌انداختند که نواری از آن به پهنای یک پا تا روی پاهایشان آویخته می‌شد و روی عمامه هم پارچه سیاهی می‌انداختند که تقریبا همه آن را می‌پوشاند.»

هر چند «روضة الشهدا» تا مدت‌ها در میان ایرانیان یکی از اصلیترین منابع کسب اطلاع از وقایع عاشورا بود، اما در دهه‌های اخیر پس از وارد شدن برخی انتقادات به صحت اطلاعات تاریخی این کتاب، از شهرت و محبوبیت آن کاسته شد.

قدیمی‌ها و برگزاری روضه خانگی

امروزه بسیاری در بازه های زمانی هفتگی، چند بار در هفته، ماهانه و یا روزهایی که مناسبت خاصی دارند در این مجالس روضه شرکت می کنند و به عزاداری مشغول می شوند. با این حال الزامی برای تاریخ و بازه زمانی آنها وجود ندارد.

به طور معمول برگزار کننده یا بانی مجلس در تاریخی تعیین شده که می تواند به صورت هفتگی و یا ماهانه باشد منزل خود را برای برگزاری روضه اباعبدالله و دیگر ائمه اطهار وقف می‌کند. آشنایان و اهل محل هم از این تاریخ اطلاع دارند و در این مراسم شرکت می کنند. در دوران قدیم که برگزاری مراسم روضه به شکل خانگی رواج بیشتری داشت شخصی که هم در سخنرانی هم روضه خوانی و در برخی موارد در بیان مسائل شرعی مهارت داشت، در زمان هایی که از قبل تعیین شده بود خود را به منازل افراد صاحب روضه می رساند. البته در حال حاضر هم هنوز این مراسمات با کمی تغییر و به روز رسانی برگزار می شود.

انتهای پیام/