میراث آریا: در این نوشتار سعی شده تا به آیین‌ها و مراسمی که در آغاز سوگواری‌ها در استان آذربایجان شرقی برگزار می‌شوند، مختصر اشاره‌ای شود که در یک دهه اخیر در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده‌اند. پیش از دو سه دهه اخیر در نقاط مختلف استان پس از برگزاری عید قربان و گاهی پس از مراسم عید غدیر سوگواری کودکان با طبل‌کوبی و به راه انداختن دسته‌های کودکانه «شاخسئی واخسئی» (دسته‌ عزاداری شاه حسین وای حسین) آغاز می‌شد، تا اینکه اول ماه محرم با سیاهپوش کردن مساجد، حسینیه‌ها، خیابان‌ها و بازارها به صورت رسمی سوگواری‌ها آغاز شود.  

در حال حاضر نیز این مراسم در برخی نقاط همچنان پا برجاست. اما مراسم آغاز ماه محرم در برخی نقاط استان که برخی از آن‌ها در فهرست آثار ناملموس به ثبت رسیده‌اند، بدین قرار است:

مراسم طشت‌گذاری

این رسم که خاستگاه اصلی آن مربوط به شهر اردبیل است، در فهرست آثار ناملموس ثبت شده در سه دهه اخیر در برخی از نقاط استان از جمله برخی محلات تبریز، سراب، مراغه، هشترود، بناب و اهر و سایر شهرهای استان آذرباجان شرقی رواج پیدا کرده است.

مراسم عزاداری شربت شهداء در شهر گوگان

همه ساله در عصر روز اول محرم دو دسته عزاداری یکی در محله پایین جلوی مسجد جامع و دومی در محله بالا در مقابل مسجد بازار شهر گوگان تشکیل می‌شود. ابتدا علم دسته به دیوار مسجد تکیه داده می‌شود، سپس طبل‌زنان در مقابل مسجد طبل می‌زنند، با جمع شدن عزاداران، دسته عزاداری شربت شهدا شکل می‌گیرد. علم عزاداری محله و طبل‌زنان در جلو حرکت می‌کنند و پشت سر آن‌ها تعداد ۳۰، ۴۰ نفر از ریش سفیدان و سادات محل و سپس کودکان و جوانان در حالی که چهار بیت نوحه به صورت دسته‌جمعی می‌خوانند، به راه می‌افتند و به مساجدی که یکی دو روز قبل اعلام آمادگی کرده‌اند و از آن‌ها دعوت به عمل آورده‌اند، ‌می‌روند. به هر مسجد که می‌رسند، بزرگان مسجد از آن‌ها در جلوی مسجد استقبال کرده و آنها را به داخل مسجد هدایت می‌کنند. در داخل مسجد با خواندن «ان االه ملائکه یصلون...» حاضرین سه صلوات گفته و می‌نشینند.

در این زمان از طرف خادمین و هیئت امنای مسجد با انواع شربت، کیک و کلوچه پذیرایی از مهمانان انجام می‌شود. سپس ریش‌سفیدان دسته عزاداری شربت شهدا با ذکر دعا که شامل قبولی نذورات، طلب آمرزش برای کسانی که از آن مسجد و محل قدیم و جدید از دنیا رفته‌اند و قبولی عزاداری است و در آخرین مرحله درخواست قرائت فاتحه در حق درگذشتگان ریش سفید و گیس سفید آن مسجد می‌کنند و سپس در حالی که برمی‌خیزند، با خواندن بیتی قبولی عزاداری عزاداران را از خداوند طلب می‌کنند و سپس راهی مسجد دیگر می‌شوند. دسته عزاداری هر محله، حدوداً هشت مسجد محل خود را با همین منوال ‌می‌روند و در آخرین مرحله به مسجدی برمی‌گردند که مراسم از آنجا آغاز شده است. این زمان معمولاً نزدیک اذان مغرب است، سپس اذان و نماز جماعت خوانده شده و عزاداران به صورت رسمی دسته‌های عزاداری عرب، سینه‌زن و زنجیر زن را تشکیل می‌دهند و به عبارتی عزاداری ماه محرم رسما آغاز می‌شود.

علم‌بندی

این رسم در شهر مراغه از شکوه و عظمت بالایی برخوردار است و ورود امام حسین(ع) و یارانش به کربلا را یادآوری می‌کند. رسم علم‌بندی همه ساله در سومین روز از ماه محرم در محلات و حسینیه‌های این شهرستان به خصوص در محله دروازه این شهرستان برگزار می‌شود. در این مراسم، مردم مراغه و شهرهای حومه با حضور در مکان‌های علم‌بندی مراغه از جمله محله دروازه و قیرخ آیاخ به توزیع نذری و قربانی می‌پردازند. این شیوه عزاداری همه ساله با شکوه بسیار و حضور گسترده مردم برگزار می‌شود و با گذشت زمان‌های بسیار همچنان شکل سنتی خود را حفظ کرده است. علم میدان دروازه که از قدمت و شهرت بیشتری در میان علم‌های این شهرستان برخوردار است، با بیش از ۴۰متر ارتفاع در این روز با پارچه‌های رنگی آذین شده و در این محله افراشته می‌شود. این عنصر فرهنگی به شماره ۳۸۹ درتاریخ ۵ دی ماه ۱۳۹۰ درفهرست ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

مراسم شاخسئی - واخسئی

مراسم عزاداری «شاخسئی - واخسئی» (شاه حسین – وای حسین) در بیشتر نقاط آذربایجان شرقی به منزله آغاز مراسم سوگواری ماه محرم است. در برخی نقاط فعالیت این دسته عزاداری از عید قربان و در برخی نقاط از فردای عید غدیر خم آغاز می‌شود. شکل‌گیری این دسته عزاداری آغاز و سرفصل همه سوگواری‌ها در ماه محرم است. این شیوه عزاداری از اول محرم تا روز تاسوعا روز به روز بر شدتش افزوده می‌شود و در روز عاشورا معمولاً این عزاداری پایان می‌یابد. عام‌ترین شیوه عزاداری در روز تاسوعا و عاشورا در اکثر نقاط استان نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی و حرکت سایر دسته‌جات عزاداری است که به صورت خیابانی برگزار می‌شود. علاوه بر این آن‌ها در روز عاشورا و تاسوعا در بسیاری از نقاط استان شبیه‌خوانی (تعزیه‌خوانی) هم برگزار می‌شود و باشکوه‌ترین شبیه‌خوانی در استان مربوط به شهر بخشایش از توابع شهرستان هریس است که به شماره ثبت ۵۸۵ در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ به ثبت رسیده است. ناگفته نماند مراسم عزاداری «شاخسئی - واخسئی» در شهر تبریز با شیوه و روش خاص برگزار می‌شود که به شماره ۵۸۷ در تاریخ ۲۲ آذر ۱۳۹۱ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است. تنوع این نوع عزاداری بسیار زیاد است و در هر شهر و روستا با شیوه‌ خاصی برگزار می شود.
 
از دیگر مواریث عاشورایی آذربایجان شرقی که در فهرست میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده‌اند و هرکدام به نوعی از آیین‌های سنتی، محلی و ویژه عزاداری در ایام محرم در این منطقه است، عبارتند از:
- مراسم عزاداری در بازار تبریز - شماره ثبت: ۴۷۶ تاریخ ثبت: ۲۰ شهریور ۱۳۹۱
- شبیه خوانی در بخشایش – شماره ثبت: ۵۸۵ تاریخ ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- مراسم الله الله حسینا واینا در مراغه شماره ثبت: ۵۸۶ تاریخ ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- مراسم شمع پایلاما در تبریز شماره ثبت: تاریخ ثبت: ۵۸۸ تاریخ ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- مراسم عزاداری تاختا چالانلار در روستایفیروز سالار از توابع شهرستان آذرشهر. شماره ثبت: ۵۸۹ تاریخ ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- مراسم عزاداری پولکه توولاماخ در شیشوان – عجب شیر شماره ثبت: ۵۹۰ تاریخ ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- مراسم علم گردانی در روستاهای لیوارجان وسیه سران – جلفا شمارث ثبت: ۲۲ آذر ۱۳۹۱
- تعزیه اهل قبیله در خسروشاه شماره ثبت: ۲۳۱۲ تاریخ ثبت: ۲۸ بهمن ۱۳۹۹
- مراسم عزاداری ایچری شاخ سی در منطقه قره داغ شماره ثبت: ۲۴۱۷ تاریخ ثبت: ۲۱ دی ۱۴۰۰
- مراسم عزاداری علم دیبی (پای علم) در روز تاسوعا در روستای ارزیل ازتوابع شهرستان ورزقان. شماره ثبت: ۲۸۱۹ تاریخ ثبت: ۲۱ دی ۱۴۰۰.

گزارش: علی فلسفی میاب

انتهای پیام/