رضا مظاهری کارشناس ارشد باستان‌شناسی در یادداشتی نوشت: مسجد جامع ساوه یکی از ابنیه مهم تاریخ معماری است، بنایی با قدمت 3 دوره مهم تاریخی، این بنا از سده دهم-یازدهم/چهارم-پنجم به بعد با تزئینات محتلف گچبری مزین شده است. در موزه چهارفصل اراک گچبری‌هایی از مسجد جامع موجود است که برای حفظ و نگهداری به این موزه منتقل شده‌اند.
مسجد جامع ساوه از نخستین مسجدهایی است که در ایران و در شهر ساوه ساخته شده و طی دوره‌های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده است. به‌طوری‌که نوسازی‌های انجام شده موجب شده که اثری از بنای نخستین مسجد در روزگار کنونی باقی نماند. این مسجد تماماً از خشت و گل ساخته شده است و در نوع خود بی‌نظیر است. این مسجد مشتمل بر یک صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب‌هایی متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث است.
خصوصیت این بنای تاریخی-مذهبی آن است که نمودهایی از سه مقطع تاریخی (قبل از اسلام، قرون اولیه اسلام و دوران صفوی) در آن دیده می‌شود. آثار و بقایای موجود بیانگر این مطلب است که در مکان مسجد فعلی در دوران ایران باستان آتشکده بوده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است.
مسجد جامع ساوه در جنوب شهر ساوه واقع شده و آخرین واحد ساختمانی داخل باروی جنوبی شهر به حساب می‌آید. بنای این مسجد را که در حال حاضر به عنوان بنایی منفرد مشخص است باید بخشی از یک مجموعه معماری شامل بناهای مذهبی، فرهنگی و اقتصادی به شمار آورد که بی‌تردید بایستی آثار خرابه‌های سایر بخش‌ها را در کنار و اطراف مسجد در دل خاک جستجو کرد. بنایی با این عظمت و شکوه هرگز نمی‌توانسته بدون پیوستگی و ارتباط با بناهای همجوار خود همچون راسته بازار، کاروانسرا، حمام و آب انبار به حیاط اجتماعی و فرهنگی خود ادامه دهد. نقشه فعلی مسجد مربع مستطبل به ابعاد 68*68 متر که دارای یک ورودی به شمال و ورودی دیگر رو به غرب است.
در دو گوشه ضلع جنوبی مسجد، ساختمانی است خشتی و گلی به شکل علامت به‌علاوه، (متقاطع) که از وجود آتشکده در روزگار پیش از اسلام حکایت دارد. تا به حال به‌طور دقیق تاریخ بنای مسجد جامع ساوه تعیین نشده است، اما قدیمی‌ترین شیء که در این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در سده 4 هجری قمری نوشته شده‌اند؛ بنابراین این مسجد حداقل 1000 سال قدمت دارد.
مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ گنبدخانه مسجد که یکی از قدیمی‌ترین بخش‌های آن است، در سده‌های چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، مناره مسجد متعلق به سده ششم است و ایوان غربی در سده هشتم ساخته شده است.
این مسجد مانند شهر ساوه در زمان حمله مغول آسیب‌های بسیاری دیده است.
محراب کتیبه‌دار سلجوقی
مسجد جامع ساوه دارای چندین محراب است، این محراب از قدیمی‌ترین محراب‌های مسجد مذکور بوده که به موزه چهارفصل منتقل شده است.
محراب مسجد جامع دارای کتیبه‌هایی در اطراف است که به آنها می‌پردازیم: کتیبه حاشیه اول شامل آیات 4 و 5 سوره فتح است که قسمت اعظم آن از بین رفته و آنچه باقی مانده عبارت است از: «السکینة فی القلوب المومنین و ایماناً مع ایمانهم» «و مومنات جنات تجری من تحتها الانهر خالدین فیها». بر ستون‌های کوچک محراب در بالا و پایین جمله «املک لله» گچبری و تکرار شده است. در وسط محراب و به خط ثلث جملات زیر نوشته شده است: « بسم الله الرحمن الرحیم یعلم باًن النذیری العزة لله».
گچبری کتیبه‌دار
این گچ بری قسمتی از آیه 285 سوره بقره« من ربه المومنون» دارای نقوش اسلیمی با تزیینات مشبک و کتیبه کوفی به صورت برجسته کاری است. فن ساخت آن قالبی می‌باشد. ابعاد : 124 در 52 سانتیمتر.
گچبری کتیبه‌دار
گچ بری سوم، قسمتی از سوره بقره آیه 286: «اکتسب لنا لا تواخ{ذنا}» دارای طرح گل و برگ های اسلیمی است. ابعاد آن 70 در 25 ساتیمتر می‌باشد.
گچبری کوفی بنایی
این گچ بری دارای کتیبه کوفی با نوشته محمد و علی بوده که چهار بار تکرار شده و کلمه «الله» داخل کادر مرکزی آمده است. این دو کتیبه دارای رنگ قرمز کم رنگ است.
ابعاد آن 24 در 24 سانتیمتر است.
هم اکنون بر روی طاق شرقی و غربی داخل گنبد و در یک لوزی کتیبه‌ای به همین شکل در مسجد جامع ساوه وجود دارد.
گچبری بسم‌الله
دارای کتیبه «بسم الله». طرح‌های اسلیمی درون دو کادر مجزا.
دارای ابعاد: 41 در 50 سانتیمتر است.
گچبری الله
ابعاد: 18 در 19 سانتیمتر
گچبری کتیبه‌دار (1)
بر روی این گچبری، نام چهار خلیفه نوشته شده که نام خلیفه اول «ابوبکر صدیق»، و نام «عمر»، از جمله «عمر فاروق» موجود نیست . قسمتی از وسط و آخر گچبری نیز از بین رفته است. متن باقی مانده این چنین است: « الفاروق و عثم{ان ذا}لنورین و علی المرتض{ای}» این کتیبه دارای رنگ آبی می‌باشد.
گچبری کتیبه‌دار (2)
گچبری کتیبه دار: قسمتی از آیه 18 سوره آل عمران« هو و الملائکة».
گچبری‌های استوک
دارای کتیبه « الله» 3 تا دارای رنگ سبز و قرمز هستند.
گچبری های بزرگ بدون کتیبه
طرح‌های گل و برگ درون کادرها به صورت مشبک
گچبری‌های اسلیمی و گیاهی
دارای نقوش گیاهی و اسلیم مشبک مانند است
گچبری‌های کوچک
دارای نقش گل و برگ هستند و در این نوع گچبری ها، آثار کمی از رنگ قرمز و آبی دیده می‌شود.
گچبری با نقوش مهری
این نقوش مهری دوکی شکل و گلبرگ هستند. هم اکنون از این مهره‌های گچی که به شیوه قالبی در فضای ایوان و بخش‌هایی از قبیل گنبدخانه شبستان غربی به کار رفته است. نمونه این مهره های تزئینی در بناهای دوره ایلخانی همچون بنای گنبد سلطانیه و رباط شرف به وفور یافت می‌شود.
مناره مسجد
در گوشه شمال شرقی و بیرون از مسجد، مناره‌ای رفیع و آجری مربوط به دوره سلجوقی واقع شده است.
قسمت پایین این مناره ساده و قسمت‌های بالایی آن با نقوش آجری مزین شده و بر اساس شواهد و مستندات، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده‌است و ارتفاع فعلی آن 14متر و با قطر 5/3 متر می‌باشد. راه پله‌ای مارپیچ که به نقوش متنوع و برجسته مزین شده، امکان دسترسی به نوک مناره را فراهم می‌آورد.
مسجد جامع ساوه که 4 هزار و 200 متر مربع وسعت دارد، در سال 1310 به عنوان نخستین مکان تاریخی استان مرکزی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
گچبری‌های مسجد جامع ساوه دارای نقوش گل و برگ با کتیبه، نقوش گل و برگ بدون کتیبه، نقوش قالبی، کتیبه‌دار بدون نقوش و نقوش هندسی است.
مساجد در شهرهای اسلامی برجسته ترین نماد معنوی شهر هستند به همین منظور باید این اماکن مقدس آینه تمام‌نمای دین و فرهنگ اسلامی باشد و این امر را در قالـب جلوه‌های بصری از قبیل استفاده بیشتر از فرمها و هندسه‌های منظم و توجه به مرکزیت و رعایت اصل سلسله مراتب نشان دهند.
در مساجد معاصر می‌توانیم ویژگی های لازم برای یک فضای روحانی که عبارتند از درون گرایی، آرام بخش بودن، فضای خلوت و انس با معبود و هندسه خاص و فرم و انتظام در فضاهای مسجد را با الگوبرداری از مساجد تاریخی مانند مسجد ساوه به‌کار ببریم.
رفتارها و الگوهای معماری زیبا مسجد جامع ساوه مانند توجه به محور قبله، مرکزیت، رعایت اصل سلسله مراتب حرکتی، هدایت انسان از طریق محورهای فضایی، قرارگیری هندسه در خـدمت جهـت، آرایش هندسه فضاها، دارا بودن کالبدی ساده، وحدت بخش بودن، رعایت اصل سادگی و هماهنگی مواد و مصالح و ترکیب رنگ و هندسه است.
انتهای پیام/
نظر شما