شهرام امیری، کارشناس ارشد میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان در یادداشتی نوشت: اوایل آبان ماه ۱۳۵۸ مجموعه تاریخی میدان امام (ره) (نقش‌جهان) به‌عنوان نخستین مجموعه تاریخی استان اصفهان در فهرست میراث بشری به ثبت جهانی رسید، به همین منظور به بهانه سالگرد ثبت جهانی این مجموعه منحصربه‌فرد تاریخی نگاهی گذرا به سیر تطور تحولات  تاریخی آن می‌افکنیم. 

بی‌تردید انتخاب اصفهان به‌عنوان تختگاه شهریاران صفوی در سده یازدهم هجری قمری/هفدهم میلادی، یکی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی و فرهنگی مردم ایران و حتی در کل جهان شرق به شمار می‌رفت، زیرا این رخداد عظیم اجتماعی باعث شکل‌گیری شهری جدید و عظیم در کنار شهر تاریخی و کهن اصفهان شد، با این وصف اصفهان در طول 100 سال باقی‌مانده از حیات خاندان صوفی به‌تدریج به‌عنوان بزرگ‌ترین مرکز تمدنی جهان شرق بدل شد که این نکته را می‌توان در بررسی سیر تطور مکتب علمی و فرهنگی اصفهان به‌عنوان بزرگ‌ترین و آخرین جلوه‌گری فرهنگ و تمدن جهان شرق در برابر تمدن جدید و نوپای مغرب زمین که در حال تجربه تحولات ناشی از رنسانس در سده هفدهم میلادی بود، ارزیابی کرد. 

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب علمی و فرهنگی اصفهان، الگوی شهرسازی آن است که مراد این بحث در آن نهفته و این شاخصه علمی و فرهنگی بی‌تردید ریشه در تفکر والای شهرسازی و شهرنشینی ایرانیان در دوران باستان و سپس تبدیل‌شدن اصفهان به یک الگوی برتر شهرسازی در سراسر جهان اسلام در دوران اسلامی دارد. 

2 ویژگی مهم شهرسازی صفویان در اصفهان عبارت بود از ساخت تفرجگاه بزرگ و زیبای چهارباغ عباسی و بنای مجموعه عظیم نقش‌جهان. 

این میدان با کاربری‌های مختلفی که در آن پیش‌بینی‌شده بود، پس از ساخت به قلب تپنده پایتخت و به جلوه‌گاه اصلی حیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم اصفهان تا پایان دوران صفوی  و حتی دوران پس از پایان شکوه شاهنشاهی صفویان تبدیل شد. 

وجود کاخ عالی‌قاپو در جبهه غربی میدان نمادی از قدرت سیاسی حاکم و وجود دو مسجد جامع عباسی (امام) و شیخ لطف‌الله به ترتیب در محورهای جنوب و شرق میدان بزرگ که هر دو نشان‌دهنده اوج شکوه و عظمت و شیوه معماری و تزئینات وابسته به آن در آن عصر هستند، نمایانگر نظمی مقدس در میدان بوده و پیونده دهنده عناصری همچون دین، علم و سیاست در ایران عصر صفوی بود، با این وصف وجود سردر  باشکوه بازار عظیم قیصریه در ضلع جنوب میدان (که پیونددهنده اصفهان قدیم با اصفهان عصر صفوی بود)، عنصر اقتصاد را نیز با عناصری که در قبل اشاره شد پیوند می‌داد. 

ساختار اجتماعی و فرهنگی موجود در این میدان عظیم در کنار شاخصه‌های ویژه اقتصادی آن‌چنان درهم‌تنیده شده که این مجموعه عظیم تاریخی با بیش از 400 سال قدمت و با وسعتی بیش از ۸۵ هزار مترمربع درحالی‌که دومین میدان تاریخی جهان ازنظر وسعت  و زیباترین میدان تاریخی جهان از منظر معماری و تزئینات وابسته به آن شناخته‌ شده، هنوز پس از گذشت چهار سده از حیاتش، همچنان یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های حیات اجتماعی و فرهنگی مردم اصفهان بشمار می‌رود. 

هم‌اکنون وجود بیش از۲۰۰ فروشگاه تولید و عرضه صنایع‌دستی و هنرهای سنتی ایران در پیرامون میدان و همچنین وجود بیش از 200 فروشگاه تولید و عرضه صنایع‌دستی در بازارهای گرداگرد میدان، این مجموعه را در کنار زیبایی‌های کالبدی، به بزرگ‌ترین مرکز عرضه صنایع‌دستی  جهان در دومین شهر جهانی صنایع‌دستی در سراسر گیتی بدل کرده است. بااین‌حال اجرای طرح پیاده راه‌سازی خیابان‌های داخل این میدان در دهه۷۰ خورشیدی (که یادگاری از تحولات میدان در اوایل سده چهاردهم خورشیدی است) و سپس اجرای طرح پیاده راه‌سازی محور شمالی میدان در اوایل دهه ۹۰ خورشیدی و سپس پیاده راه‌سازی محورهای خیابان‌های سپه (سپاه)  و حافظ در اواخر دهه ۹۰ خورشیدی و بدنه‌سازی خیابان‌های سعدی و پشت مطبخ در محور غرب میدان که یادگاری از دروازه‌های دولت‌خانه عظیم صفوی بوده، عملا این مجموعه عظیم را به یکی از بزرگ‌ترین مراکز گردشگری فرهنگی و هنری در ایران و حتی جهان بدل کرده است، لکن نکته مهمی را در اینجا نباید ازنظر دور داشت و آن اینکه این مجموعه عظیم تاریخی همانند بسیاری از مجموعه‌های تاریخی دیگر در ایران وجهان نه‌تنها کارکرد خود را از دست نداده، بلکه مجموعه‌های تجاری، تفریحی و گردشگری امروزه در درون و یا پیرامون آن، هنوز باگذشت چهارصد سال از حیات این میدان زیبا و باشکوه به حیات خود ادامه می‌دهند. 

عظمت این مجموعه تاریخی فقط به اینجا ختم نمی‌شود به‌گونه‌ای که، محور بازار عظیم و تاریخی قیصریه با بیش از ۸ کیلومتر طول به‌صورت مسقف، بیش از۸۵۰۰ باب فروشگاه را در راسته‌بازارها، ورودی بر خی محلات تاریخی متصل به بازار بزرگ، تیمچه‌ها، کاروانسراها، سراها و بازارچه‌ها در خود جای‌داده است و این در حالی است که با تدابیر انجام شده در طی یک دهه اخیر تلاش شده تا بسیاری از تأسیسات گردشگری اصفهان با احیا بافت و خانه‌های تاریخی در محورهای جنوب، غرب و شمال این مجموعه عظیم تاریخی شکل‌ گرفته‌اند. 

همچنین جدا از مجموعه میدان لازم به ذکر است که این مجموعه در قلب بافت تاریخی اصفهان واقع‌ شده  و بسیاری از آثار تاریخی شاخص اصفهان  همچون تالار اشرف، کاخ چهلستون و عمارت توحید خانه نیز در پیرامون این مجموعه عظیم واقع‌شده‌اند که بر اهمیت میدان نقش‌جهان می‌افزایند. 

 ادامه حیات روزانه و حتی شبانه این میدان بزرگ و تاریخی از یک‌سو و ادامه حیات اجتماعی و اقتصادی مردم اصفهان  که مساحتی فراتر از میدان را در برمی‌گیرد، پس از گذشت 400 سال همچنان درهم‌تنیده شده، لذا لزوم حفاظت و نگاهبانی شایسته از این مجموعه عظیم تاریخی گامی ارزشمند در راستای امتداد حیات فرهنگی و تمدنی این ملت بزرگ و کهن به شمار می‌رود. 

با این وصف به بهانه چهل و چهارمین سالگرد ثبت جهانی این مجموعه بی‌نظیر تاریخی بررسی مواردی در خصوص حفاظت بهینه از این مجموعه ارزشمند تاریخی گریزناپذیر است. 

در همین راستا چگونگی حفاظت از مجموعه‌های تاریخی موجود در بازار و میدان بزرگ با نزدیک به ۹ هزار باب فروشگاه در کنار، مدارس، مساجد، سقاخانه‌ها، محلات تاریخی و بازارهای فرعی این مجموعه عظیم  در کنار لزوم ادامه حیات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بازارها و مجموعه میدان، حفاظت از بناهای شاخص میدان، لزوم حفاظت از کالبد اصلی میدان، به‌ویژه با وقوع خطرات جدیدی همچون فرونشست و انواع مسائل و مشکلات طبیعی و اقلیمی، لزوم حفاظت و یا احیای بافت محلات پیرامون میدان همچون بازار حسن‌آباد در کنار کوشش برای فراهم آوردن شرایط زندگی مناسب و مطلوب برای مردم و رفع نیازهای آنان برای ادامه حیاتشان در محلات تاریخی، لزوم ارائه الگوهای مناسب برای ساخت‌وساز در حریم میدان و برخورد قاطع با متخلفان در این حوزه، تلاش در راستای احیای بناهای تاریخی بی‌شماری که در طی این۴۰۰ سال به‌تدریج در پیرامون میدان ایجاد شده و سپس به دلیل تحولات حیات اجتماعی مردم به‌تدریج به بوته فراموشی سپرده‌شده و ره به نابودی سپرده‌اند.

همچون بخش‌های مختلف بازار بزرگ، برخی محلات تاریخی، باغ‌ها و کاروانسراهای پیرامون میدان، لزوم حفاظت از بازار عظیم قیصریه با ۸ کیلومتر طول به‌صورت مسقف که همچنان مقصد فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی هزاران هزار نفر از مردم و گردشگران  است و تغییرات محیطی فراوانی را به دلیل الزامات زندگانی امروزی طلب می‌نماید. همچون لزوم بهینه‌سازی دائم سیستم نورپردازی و حفاظت از فضای سبز عظیم این مجموعه نیز در کنار لزوم حفاظت از مشاغل سنتی در این میدان در کنار الزامات به‌روزرسانی زیرساخت‌های گردشگری در این مجموعه عظیم که به‌صورت پیاده راه مورداستفاده مردم و گردشگران است را نباید در راستای حفاظت و امتداد حیات این مجموعه در کنار بهره‌گیری از کمک و قدرت مردم فراموش کرد. 

امید می‌رود تا با گذشت ۴۴ سال از ثبت جهانی این اثر منحصربه‌فرد تاریخی بتوانیم با همگرایی و دست‌یابی به خرد جمعی، این مجموعه عظیم تاریخی را همچنان به‌عنوان جلوه‌گاه حیات اجتماعی و فرهنگی ملت بزرگ و کهن ایران‌زمین به جهانیان معرفی کنیم.