محمد روستایی کارشناس ارشد مرمت در یادداشتی نوشت: مهمترین وظیفه‌ای که براساس معاهده کنوانسیون 1972 برعهده کمیته میراث‌جهانی قرار گرفته است، ثبت آثار واجد ارزش های جهانی در فهرستی به نام میراث‌جهانی است. همچنین تشویق کشورهای عضو معاهده به نامزد کردن محوطه‌های در قلمروشان برای ورود به فهرست میراث‌جهانی است.

براساس مواد 11 و 12 کنوانسیون، هریک از دولت‌های عضو می‌توانند فهرستی از میراث‌فرهنگی و طبیعی واقع در سرزمین خود را که از نطر آنها واجد شرایط ثبت در فهرست میراث‌ جهانی تشخیص داده شود به کمیته میراث جهانی ارسال کنند.

لازمه ثبت در فهرست میراث‌ جهانی، شناسایی برجستگی‌های جهانی مجوعه مورد نظر است. بناهای تاریخی بدلیل منحصر بفرد بودن دارای ویژگی‌ها و ارزش‌های خاص خود هستند. آثار تاریخی پدیده‌های ارزشمندی است که توانسته ارزش‌های فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، مذهبی را در خود متجلی کنند. ارزش در لغت نامه‌های فارسی به معنای بها، شایستگی و قابلیت یک پدیده است.

مفهوم آن ارزیدن چیزی در برابر چیز دیگراست. ارزش در آثار تاریخی و فرهنگی ذاتی و ابزاری است، برای تعیین آنکه چه چیز با ارزش است، باید به ارزش‌ها مراجعه کنیم. هر اثر را بسته به نوع میراث‌فرهنگی و زمینه فرهنگی آن، می‌توان دارای اصالت دانست هرگاه ارزش فرهنگی آﻧﻬا با صداقت و اعتبار در قالب ویژگی‌هایی، نظیر ویژگی‌های زیر، بیان شده باشد.

 بازار به مرکز اصلی تجاری یک شهر اطلاق می‌شود که هم برای خرده‌فروشی و هم تجارت عمده‌فروشی از آن استفاده می‌شود. به طوری که به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان شروع می‌شود و دامنه خود را می‌گستراند و قلب شهر می شود و باید گفت از قرن٧ هجری قمری به بعد بازار مفهوم شکل یافته‌ای در شهرهای ایران می‌یابد و هرگز از رشد وتحول باز نمی‌ایستد. بازارها مهمترین محور ارتباطی و شهری در شهرهای ایران به شمار می‌آمدند. در واقع بافت اقتصادی شهر را بازار به وجود می‌آورد.

در شهر اراک همواره بازار به عنوان یک قطب صنعت و تجارت در کنار سایر عوامل در شکل‌گیری و توسعه شهر نقش اساسی داشته است. با گذر زمان، بازار جایگاه اصلی خود را به عنوان بزرگترین مرکز تجاری شهر حفظ کرده و به حیات خود در طی سالیان ادامه داده است.

این اثر در استان مرکزی، شهر اراک واقع شده است. شهر اراک به عنوان مرکز استان مرکزی شهرستان اراک درمرکز چهار محور ارتباطی اراک- فراهان، اراک- بروجرد، اراک-خمین و اراک-قم قرار گرفته است. بازار تاریخی اراک همزمان با شهر سلطان آباد(اراک امروزی) در زمان فتحعلی شاه قاجار با نقشه از پیش طراحی شده بصورت شطرنجی ساخته شده است. سلطان‌آباد نامی است که یوسف‌خان گرجی حاکم-فرمانده سپاه پیاده نظام عراق در دوره فتحعلیشاه به نام سلطان  بر این شهر نهاد. 

این شهر بعد از ساخته شدن با تمام مضافات آن جزء املاک شخصی سپهدار بود و به غلامحسین‌خان پسرش رسیده است و اکنون در ضبط دیوان اعلی است. بعد از چندی املاک خالصه عراق به یکی از شاهزاده خانم‌ها واگذار گردید. در سالهای 1307 و 1308 هـ.ق توسط دولت اعلان فروش آن صادر شد.

 به جهت نظام شهرسازی منظم از پیش تعیین شده در شهر اراک، نقطه آغازین  بازار و گسترش آن نیز تابع این نظم بوده و مجموعه‌ای پیوسته شامل تمامی عناصر و اجزا مورد نیاز  بازار را در خود جای داده است.

بازار به مرکزیت چهار سوق دارای دو مسیر شمالی- جنوبی ( طولی ) و شرقی- غربی است که از چهار جهت به دروازه های شهر (قبله، راهزان، شهرجرد، حاج علی‌نقی) متصل می‌شود، بدان معنی که با توجه به برج و باروهای شهر، ورودی شهر نیز از چهار سوی، از بازار آغاز می‌شود. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوی استقرار یافته که درحالت مجاز مستقل بودن از نظر فضایی، به عنوان محور اصلی کالبد شهر، بر تمام شهر استیلا داشته باشد.

موقعیت قرارگیری بازار در بافت تاریخی اراک در مرکز شهر شکل گرفته است. راه دسترسی به بازار از طریق خیابان امام از جنوب (ورودی اصلی)، خیابان عمار و یاسر از شمال، خیابان محسنی شرق و خیابان حصار غرب امکان پذیر است. همچنین از سمت خیابان‌های محسنی و حصار امکان دسترسی به بازار از طریق راسته‌های منتهی به آن امکان‌پذیر است.

در سال 2005 ضوابط چگونگی روند ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی در یک دسته 10 تایی معیار ثبت طبقه‌بندی شده است. بافت تاریخی شهر اراک (سلطان آباد) در دوره اول معماری عصر قاجار با استفاده از طرحی از پیش طراحی شده و به صورت شطرنجی با تلفیقی از ویژگی‌های معماری ایرانی – اسلامی و نیز نیازها و مقتضیان زمان تاسیس شد.

بارزترین وجه تمایز شهر جدید سلطان اباد که امروزه بافت تاریخی شهر اراک را تشکیل می‌دهد با اکثر شهرهای ایران، ساخت وسازمان کالبدی– فضایی غیر ارگانیک است. این شهر در بدو تاسیس به شکل قلعه‌ای نظامی با تمام اجزاء و عناصر شهر یکجا طراحی و در زمینی مستطیل شکل به طول 850 متر وعرض حدود 600 متر بنا شده است.

در طرح اولیه سلطان آباد به کارکردهای اساسی شهر توجه کافی شده و در پاسخگویی به سکونت راحت و امن طبقات مختلف اجتماعی، تجهیز اقتصادی وخدماتی شهر و ارتباط و حرکت انسان و کالا که لازمه‌ی حیات شهر بود، توجه خاص مبذول شد و عناصر شهری اعم از بازار، مسجدجامع، ارگ حکومتی، محلات مسکونی، معابر و فضاها و تاسیسات عمومی به نحوی مطلوب در شهر ایجاد ش. از این رو مشخصه اصلی سلطان اباد یکپارچگی و همبستگی سازمان فضایی و کارکردی بوده همچنین سطح شهر به 48 قطعه نسبتا مساوی تقسیم شده بود.

مجموعه بازار نماینگر تبادل مهمی از ارزش های بشری دریک محدوده زمانی یا دریک حیطه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فن آوری، هنرهای یادمانی، طراحی شهری یا چشم انداز باشد.

این مجموعه در محدوده زمانی دوران قاجار با سابقه طولانی ساخت بازار در حیطه فرهنگی ایران بر اساس طرحی از پیش اندیشیده احداث شده ‌است و بر خلاف بازارهای دیگر مسیر آن به صورت آزاد و منحنی نیست، بلکه مسیرها منظم و دارای تقارن هندسی هستند.

راسته بازار با گذرهای متعددی که آن را قطع می‌کند اساس بافت شطرنجی شهر سلطان آباد قدیم را ساخته بود بازار دارای دو مسیر شرقی غربی و شمالی جنوبی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شد، بنابراین ورودی شهر از چهارسو از بازار آغاز می‌شده‌ است. این مرکز تبادل اقتصادی به نحوه در شهر استقرار یافته که به عنوان محصور اصلی کالبد شهر بر تمام شهر اشراف داشته‌ است.

راه‌های داخلی بازار به گونه‌ای طراحی شده‌اند که در هنگام حوادث و خصوصاً آتش‌سوزی دور شدن سریع جمعیت ممکن باشد. به این منظور تمام سراها و تیمچه‌ها یک درب خروجی به خارج از بازار داشته و با یکدیگر در ارتباط هستند. مجموعه بازار و بافت تاریخی شهر اراک (سلطان آباد)در دوره اول معماری عصرقاجار با استفاده از طرحی از پیش طراحی شده و به صورت شطرنجی با تلفیقی از ویژگی های معماری ایرانی – اسلامی ونیز نیازها ومقتضیات زمان تاسیس شد.

بازار در دروازه‌های خود نیازمندی‌های خرید مسافران را مرتفع می‌سازد و بر طول خود و در چهار جهت، محل عرضه کالاهای مختلف است. با توجه به متقاطع بودن راه‌ها در هر قسمت از بازار، هنگام تلاقی با راههای منتهی به اماکن مسکونی (گذرهای بازار) اماکنی برای رفع احتیاجات روزمره مردم مانند نانوایی، قصابی، آرایشگاه و بقالی وجود دارد. هنوز هم چنین شرایطی بر بازارهای باقیمانده شهر حکم فرماست که بعضی از آنها به مرور زمان تغییر عملکرد داده است. گذرهای «لوطی هاشم»، «سپهداری»، «حاج ملاقاسم»، «آقاضیاءالدین» و کوچه«حمام شیخ السلام» نمونه‌هایی از این اماکن است.

از مشخصات معماری بازار اراک طاق ها و گنبدهای آن است که به عنوان سقف در طراحی آن استفاده شده است.

یکی دیگر از ویژگی های مجموعه بازار اراک تغییرپذیری معماری و تزئینات مورد استفاده در فضاهای مختلف آن مثل سراها وتیمچه‌هاست. مجموعه بازار نماینگر تبادل مهمی از ارزش‌های بشری دریک محدوده زمانی یا در یک حیطه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فن‌آوری،هنرهای یادمانی، طراحی شهری یا چشم انداز باشد.

این اثر با شماره 1285 در سال 1355 به ثبت ملی رسیده است.

انتهای پیام/