میراث آریا: در نواحی مرکزی ایران و به‌خصوص ابرکوه از دیرباز مردم تمایل به زندگی در یکجا داشتند که این موضوع باعث می‌شده که مردم به صورت متمرکز در ارگ‌ها و قلعه‌ها زندگی کنند. از سوی دیگر این نواحی کمتر از نواحی مرزی مورد تعارض دشمنان و یاغیان قرار می‌گرفته و کاربردهای نظامی زیاد برای قلعه‌ها قابل‌تصور نبوده است.
روستای شهرسب
روستای شهرسب از روستاهای بخش مرکزی شهرستان ابرکوه با ۳۵ هکتار وسعت، در سمت شرق ابرکوه قرار دارد و فاصله این روستا تا مرکز شهرستان ابرکوه دو کیلومتر و تا مرکز استان ۱۳۲ کیلومتر است.
این روستا به گونه‌ای است که امکان دسترسی مناسب به قطب‌های گردشگری و در مسیر گردشگری مثلث طلایی کشور قرار دارد، از جاذبه‌های طبیعی روستا چشم‌اندازها و عوارض و مناظر طبیعی مانند کویر و تلفیق آن با کوه‌های اطراف، باغات، گیاهان کویری با خواص دارویی مانند اسفند و آویشن، قنات و کاریز است. همچنین به خاطر هم‌جواری با کانون‌های ارزشمندی مثل کویر و کفه ابرکوه که از ارزش‌های کویرگردی، طبیعت‌گردی و اکوتوریستی برخوردار است و شهر تاریخی ابرکوه که دارای بافت تاریخی خاص و ارزشمند و دانه‌های ارزشمند تاریخی، مذهبی و باستانی است امکان استفاده از جاذبه‌های این کانون‌ها را دارد.
به استناد تاریخ نام باستانی روستا «آذر» بوده است که درگذر زمان تغییر کرده و امروز به نام «شهرسب» شناخته می‌شود که علت این نام‌گذاری به زمانی برمی‌گردد که در روستا هزار رأس اسب نگهداری می‌شده و مالکیت آن‌ها نیز متعلق به خان‌های روستا بوده است. البته در گویش محلی اهالی و مردم ابرکوه این روستا به «شارَز» معروف است، این روستا یکی از روستاهای هدف گردشگری ایران محسوب می‌شود.
معرفی قلعه شهرسب
ارگ روستای شهرسب با مساحت ۱۷ هزار مترمربع، قلعه‌ای عظیم با سردری رفیع است و آثاری از مجتمع مسکونی دارد که هسته اولیه این مجتمع مسکونی عظیم را می‌توان به دوره صفویه نسبت داد.
اما بنایی که در این روستا روایتگر روزهای بسیار دور است قلعه‌ای عظیم با ۶ برج و حصار بلند و ورودی و سردری رفیع که دارای آثاری از نحوه زندگی اهالی این منطقه درگذشته است و از ویژگی‌های بارز این مجتمع مسکونی بسیار زیبا، خانه‌های قدیمی برتر با تزئینات گچ‌بری و نقوش اسلیمی گل و بوته و مقرنس‌کاری آن‌هاست.
این قلعه دارای قسمت‌هایی چون هشتی، خانه‌های مسکونی، اسطبل، انبار غلات و حمام است که با مصالحی همچون خشت خام، گل، سنگ، چوب و آجر پخته ساخته‌شده و امروز خالی از سکنه و متروکه مانده است.
ارگ شهرسب از دو قلعه تشکیل‌شده است. قلعه داخلی و بیرونی در دوران صفوی ساخته‌شده که بعداً به دلیل ازدحام جمعیت، قلعه بیرونی به فاصله ۲۵ متر از حصار قلعه داخلی در دوران قاجار بناشده است. طراحی خانه‌ها و کوچه‌ها به صورت شطرنجی بوده و اکثر خانه‌ها در طرفین کوچه‌ها قرار دارند.
در ارگ شهرسب خوانین و رعایا در کنار هم زندگی می‌کردند و اختلاف طبقاتی این دو دسته به‌وضوح در گچ‌بری‌ها و طاق‌های زیبایی که با نقوش اسلیمی گل‌بوته و مقرنس‌کاری، تزئین شده، مشهود است.
ارگ شهرسب از سیستم امنیتی قابل‌توجهی برخوردار بوده و شاید یکی از دلایلی هم که مردم همچنان ترجیح می‌دادند در داخل آن زندگی کنند، همین امنیت بوده است.
معرفی فضاهای ارگ شهرسب
برج‌ها: مجموع برج‌های کل ارگ شانزده و نیم برج است که تقریباً همگی سالم مانده‌اند. ارتفاع کنونی برج‌ها تقریباً ۱۰ متر است در صورتیکه دوران قبل از رضاخان تقریباً ۱۲ متر بوده که به دستور رضاخان دو متر از دیواره برج‌ها تخریب‌شده که تسخیر ارگ در صورت شورش ارگ نشینان برای قشون حکومتی راحت‌تر باشد.
پارفت: در کنار و چسبیده به دیوار اصلی ارگ دیوار دیگری با ارتفاع کمتر و ضخامت تقریباً هفتاد سانتی متر در قسمت داخل ارگ ساخته شده تا در صورت درگیری محافظان ارگ بتوانند بدون این که توسط مهاجمان دیده شوند از برج‌ها به سردر اصلی و برعکس حرکت کنند و با این روش به سرعت عمل خود در هنگام درگیری می‌افزودند.
در فواصل تقریباً ۵ متری از یکدیگر سوراخ‌هایی در دیوار اصلی ارگ تعبیه‌شده که به آن تیرکش می‌گفتند که نگهبانان از آن‌ها برای هدف قرار دادن مهاجمان و دفاع از ارگ استفاده می‌بردند.
سردر ورودی و درب ارگ: ارگ شهرسب دارای دو سردر ورودی، یکی برای ارگ مرکزی و دیگری برای ارگ بیرونی است. این سردرها به صورت دوطبقه ساخته‌شده و به عنوان مقر فرماندهی حفاظت از ارگ و همچنین کنترل آمد و شد از آن استفاده می‌شده است.
گفتنی است که فاصله بین این دو سردر با طاق تویزه‌های زیبا کاملاً مسقف بوده که متأسفانه با مرور زمان فقط از آن می‌توان یاد برد.
سوراخ‌هایی که بر روی درب چوبی ارگ بیرونی است گواه درگیری‌هایی است که برای تسخیر ارگ بین محافظان ارگ و مهاجمان صورت گرفته است.
سنگ‌فرش کوچه‌های ارگ: کف کوچه‌های ارگ میانی با قلوه‌سنگ فرش شده که در قسمت‌های خان نشین این قلوه‌سنگ‌ها با خشت‌هایی که در کف تعبیه‌شده به صورت شکل‌های هندسی فرش شده که این خود زیبایی بناها را دوچندان کرده است.
کارگاه رنگرزی: در داخل ارگ کارگاه رنگرزی قرار داشته که برای رنگ‌آمیزی استفاده می‌شده است و لباس‌های آن زمان که کرباس نام داشته در این کارگاه در رنگ‌های مختلف رنگ‌آمیزی می‌شده است.
کارگاه عصاری: در کنار کارگاه رنگرزی کارگاه عصاری قرار داشته که در آن روغن مصرفی برای روشنایی تولید می‌شده است. از تجهیزات این کارگاه دو سنگ دایره‌ای بزرگ بوده که سنگ زیرین ثابت و سنگ دوم توسط حیوانات بر روی سنگ زیرین حرکت می‌کرد.
گرمابه: به‌طورکلی گرمابه ارگ دارای فضاهایی از قبیل هشتی و دالان ورودی، سربینه، میان‌در، گرم خانه، خزینه‌های آب گرم و آب سرد، چاله حوض و غیره بوده و آب آن از قنات تأمین می‌شده است.
ورزش خانه: این ورزش خانه در حیاط گرمابه واقع‌شده و بعد از استحمام در این قسمت به ورزش می‌پرداخته‌اند و بعد کار روزانه خود را شروع می‌کردند.
بازار ارگ: این بازار دارای ۱۷ حجره بود. ۹ حجره در قسمت غربی ارگ و ۸ حجره در قسمت شرق آن. حجره‌های شرقی تقریباً دست‌نخورده باقی‌مانده‌اند ولی در قسمت غربی نسل‌های بعد این حجره‌ها را به علت کمبود فضا به خانه‌های خود اضافه کرده‌اند که اگر این بناها که فاقد ارزش آن‌چنانی است تخریب شود فضای بازارچه ارگ نمایان می‌شود.
تعداد حجره‌ها (۱۷ حجره) و همچنین عرض بازار نشان‌دهنده این نکته است که این بازار از لحاظ اقتصادی و تجاری مهم بوده و محل آمد و شد تجار حتی از نقاط و شهرهای دوردست بوده که اکنون به دست فراموشی سپرده‌شده است.
اسطبل ارگ: ارگ مرکزی دارای دو اسطبل زمستانه و تابستانه بوده که یکی مسقف و دیگری بدون سقف بوده. این‌طور که از گفته آگاهان شهرسب برمی‌آید ارگ نشینان دارای اسب‌های زیادی بوده‌اند و به همین دلیل نام این روستا را شهرسب (شهر+اسب) یعنی شهر اسب‌ها نام نهاده‌اند و وجود دو اسطبل بزرگ نیز گواه این ادعا است.
انبار آذوقه ارگ: این انبار در قسمت غربی ارگ مرکزی قرارگرفته که برای نگهداری گندم، جو، علوفه و... از آن استفاده می‌شده است. برای حمل‌ونقل آذوقه از حیوانات استفاده می‌کردند و با استفاده از سطح شیب‌داری که در کنار انبار ساخته بودند حیوانات را بر روی سقف انبار برده و از حفره‌هایی که در سقف انبار تعبیه‌شده بود بار حیوانات را داخل انبار می‌ریختند.
بادگیر ارگ: ارگ شهرسب دارای دو بادگیر در قسمت اعیان‌نشین بوده که در زیر آن آب قنات جریان داشته که باعث می‌شده که نسیم خنک و دل‌چسبی وارد حیاط خانه شود.
قسمت خان‌نشین ارگ: دو منزل اعیان‌نشین بزرگ که دیوارها، طاقچه‌ها و پنجره‌های آن به زیبایی تزئین شده، در ارگ وجود دارد. یکی در قسمت شمال شرقی و دیگری که بزرگ‌تر و زیباتر است در قسمت شمال غربی ارگ واقع‌شده است. متأسفانه دخل و تصرف زیادی در آن صورت گرفته و ارگ نشینان نسل‌های بعد برای جبران کمبود فضای مسکونی از حیاط این بناهای باارزش برای ساخت منزل استفاده کرده‌اند که در صورت تخریب این بناهای فاقد ارزش تاریخی می‌توان پی به عظمت و ابهت این دو بنا برد.
خانه اعیان‌نشین کوچک‌تر که در سمت شمال شرقی واقع‌شده، منزل شخصی خان بوده و خان با همسر و فرزندانش در این بنا زندگی می‌کردند. این بنا به صورت چهار فصل ساخته‌شده و قسمت شمالی آن به صورت دو طبقه بوده که در حال حاضر متأسفانه تخریب گشته است. این خانه توسط راهرویی به خانه بزرگ‌تر راه داشته است. خانه اعیان‌نشین بزرگ‌تر که تقریباً دو برابر خانه کوچک‌تر است دارای صفه بسیار زیبایی با گچ‌بری و تزئینات اسلیمی گل و بلبل است که سقف آن متأسفانه صد درصد تخریب‌شده است. گفتنی است وسعت و تزئینات خانه بزرگ‌تر از ارزش، زیبایی‌ها و هنر معماری که در خانه کوچک‌تر به‌کاررفته نمی‌کاهد.
خلوت‌خانه: خانه بزرگ‌تر محل پذیرایی از میهمانان ویژه و مهم ارگ بوده و یک حوض بزرگ نیز در وسط (که در صورت حفاری از دل خاک بیرون می‌آید) و چهار باغچه بزرگ در حیاط آن بوده است. خلوت خانه نیز دارای گچ‌بری‌های بسیار زیبایی است که در حال حاضر از این گچ‌بری‌ها اثر چندانی بجا نمانده است. خلوت خانه محل استراحت میهمانانی بوده که از دور و نزدیک برای ملاقات خان به این محل می‌آمدند.
قنات شهرسب: قنات شهرسب، قنات طویلی است طول مسیر این قنات تقریباً ۶ کیلومتر است که تأمین‌کننده آب آشامیدنی و مصرفی ارگ نشینان بوده است. گفتنی است یکی از طویل‌ترین رشته قنات‌های ابرکوه، همین رشته قنات شهرسب بوده است.
سرداب ارگ: سرداب از خشت و گل ساخته‌شده. ارتفاع آن تقریباً ۴ متر و کاملاً دورانی و گرد است. معمار آن از کف زمین محیط آن را کم نموده و در ارتفاع ۴ متری سقف آن را پوشانده است و به نظر می‌رسد که سقفی است که دیوار آن در خاک مدفون‌شده است (از نظر ظاهری مانند رصدخانه‌های امروزی است) قسمت زیرین سرداب به عمق تقریباً ۳ متر گودبرداری شده بود و به عنوان مخزن آب از آن استفاده می‌شده است.
سقف سرداب به صورت دوجداره ساخته‌شده تا عایق گرما باشد و از شدت گرما خورشید بکاهد. این سرداب در کنار قنات شهرسب ساخته‌شده و آب آن توسط کانال‌هایی که بدین منظور ساخته‌شده، تأمین می‌شده و در تابستان آب خنک و گوارای ارگ نشینان را تأمین می‌کرده است. متأسفانه بر اثر مرور زمان نیمی از این سرداب زیبا تخریب شده است.
مسجد شهرسب:
این مسجد در خارج از ارگ و در فاصله ۳۰ متری درب اصلی آن واقع‌شده و دیوارهای اصلی آن گواه قدمت آن است. نمازخانه آن شبستانی است و توسط اهالی شهرسب به سبک امروزی کل مسجد بازسازی‌شده است.
این اثر ارزشمند تاریخی در آبان ماه سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۳۷۲۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
گزارش از نجمه میثاق، کارشناس روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی یزد
انتهای پیام/
نظر شما