طاهره تراضی، کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی در یادداشتی نوشت: گیلان دارای بقعه‌های زیادی است که بر دیوارهای آن نقاشی‌های عامیانه با موضوعات مذهبی کشیده شده است. در این میان بقعه آقا سید ابراهیم باباجان دره، یکی از معروفترین بقاع منطقه به حساب می‌آید که دیوارهای آن دارای نقاشی‌هایی از این دست است. این بقعه، آرامگاه آقا سید ابراهیم است، که در روستای باباجان دره از توابع شهرستان املش قرار دارد.
مضامین نقاشی‌های این بقعه، نشان‌دهنده علاقه فطری مردم به مذهب، و ارادت، احترام و سرسپردگی آنها به اهل بیت(ع) و صاحب این مکان است. مفاهیم و مضامین دیوارنگاره‌های این بقعه با اعتقادات، خلوص و علایق شیعی مردم منطقه گره خورده و ریشه در باورهای دیرین آنان دارد.
بناهایی تحت عنوان بقاع، در طول دوران اسلامی پدیدار شده‌اند که در ابتدا ساده ساخته می‌شدند. ساخت مقبره بر روی قبور افراد، در واقع اعلامی بود برای همه که اهمیت شخصی را ببینند که این چنین از او یاد شده است. به مرور زمان و همگام با هنر رو به رشد ایران برای بیان کردن معنا در این مکان‌ها، دست به تزئین زدند و آنها نیز از سادگی بیرون آمدند.
تزئینات این نوع بناها تفاوت عمده‌ای با تزئینات کاخ‌ها و خانه‌های اشرافی داشته است. با روی کار آمدن سلسله صفوی و رسمیت یافتن مذهب تشیع و با ارادت خاصی که شاهان صفوی به امامان و امامزادگان داشتند، ساخت ابنیه بر مدفن امامان و امامزادگان یا بازسازی و تعمیر و تزئین آنها رونق چشمگیری یافت. این اقدامات در دوره قاجار نیز به طور وسیعی ادامه یافت به نحوی که آثار این اقدامات در اکثر این بناها قابل مشاهده است.
از جمله تزئینات رایج در امامزاده‌ها، نقاشی دیواری است که مضامین اصلی آنها اغلب اساطیری، حماسی و مذهبی بوده که در برخی شاهد حضور صحنه‌هایی از کربلا و مربوط به ائمه اطهار هستیم. بقعه باباجان دره کجید، از توابع شهرستان املش نمونه خوبی از نقوش مذهبی و اساطیری است.
امامزاده‌ها همواره به عنوان نوعی معماری آیینی در شمال ایران بوده‌اند و محلی برای ابراز احساسات نقاشان عامیانه محسوب می‌شدند. پدید آمدن این نقوش مذهبی، حکایت از ارادت مردم این مناطق به مکتب تشیع دارد و مضامین پدید آمده، ضمن آنکه موضوعات متنوعی را شامل می‌شوند عمدتا به دو گروه مذهبی و غیرمذهبی تقسیم می‌شوند.
مضامین مرتبط با نقوش مذهبی شامل نقوش مربوط به زندگی پیامبران و امامان شیعه، قصص قرآنی و فرشتگان، و نقش‌های مرتبط با واقعه عاشورا و حوادث کربلا همچون اجساد شهدا و جنگ‌ها می‌شود و مضامین مرتبط با نقوش غیرمذهبی شامل نقوش گیاهی، حیوانی، اسطوره‌ای و حماسی است.
نگاه مردم عادی و روستاییان به امامزاده‌ها همواره عاطفی و معنوی بوده‌است. در این اماکن مقدس، فرهنگ عامه به شکل پویا جریان دارد. زندگی مردم با امامزاده‌ها به ویژه در ماه‌های محرم و صفر و نیز اعیاد و مناسبت‌های مذهبی به خوبی احساس می‌شود.
آنها امامزاده‌ها را محلی مناسب برای پاسخ به نیازهای معنوی خود می‌دانند، اماکنی که با نقوش حاوی مضامین مذهبی‌اش در ایجاد فضای روحانی و تلطیف شرایط روحی آنان مؤثر می‌افتد. نقاشان امامزاده‌ها به دور از هر تکلفی، باورهای دینی مردم را در قالب تصویر ارائه می‌دهند و معادل تصویری واژه‌های مقدسی نظیر عاشورا، حضرت ابوالفضل(ع)، شهدای کربلا را صادقانه نقش می‌زنند تا اخلاص خود را در راه آن بزرگواران اثبات کنند.
دریافت‌های نقاشان عامیانه، اساسا احساسی و ذوقی است و تقریبا از فنون هنری اطلاع چندانی ندارند. این تصاویر خیالی، رها از هرگونه قید و بند و تناسبات واقعی رقم می‌خورند، نکته‌ای که با تعزیه‌خوانی قرابت و همخوانی بسیار دارد. نقاش، این موضوع‌ها را مطابق با شرحی که از زبان نقال، تعزیه‌خوان، مداح و روضه‌خوان می‌شنید و همانگونه که در ذهن مردم کوچه و بازار وجود داشت به تصویر می‌کشید.
بررسی مجموعه تصاویر بقعه باباجان دره املش با مضامین مذهبی، نشان می‌دهد که آثار پدید آمده بر سه موضوع کلی استوار است: نقش‌های مربوط به زندگی پیامبران و امامان شیعه، قصص قرآنی و فرشتگان، نقوش مرتبط با واقعه عاشورا و حوادث کربلا و استفاده از برخی نقوش نمادین.
به طور کلی نگاره‌ها شامل صحنه نبرد، شکست دشمنان و از پای در آوردن آنها، داستان حضرت ابوالفضل و علی‌اکبر(ع) و دیگر خانواده امام و یارانشان، معراج پیامبر، تصاویر امام موسی کاظم(ع) در زندان هارون، امام رضا(ع)، عروسی قریش و حضرت علی(ع) می‌شود.
می‌توان نقاشی‌های بقعه باباجاندره املش را بدین گونه بررسی کرد، در تصویر به میدان رفتن سیدالشهدا، چهره نورانی امام حسین (ع) را می‌بینیم که سوار بر اسب است و نیزه‌ای در دست چپ و حضرت علی اصغر(ع) را در سمت راست خود در آغوش گرفته و کلاه‌خود فلزی به رنگ سبز بر سر دارد که رنگ خاص امامان معصوم است. در قسمت پشت سر امام، فرشتگان (منور ملک) و انبیاء الهی قرار دارند.
در تصویر رفتن حضرت علی‌اکبر به میدان، در قسمت ایوان ورودی امامزاده حضرت علی اکبر(ع) سوار بر اسب با شمشیری در دست، چهرههای زیبا و چشمانی نافذ و با هالهای نورانی در اطراف سر و کلاه‌خودی فلزی به رنگ سبز که رنگ خاص امامان معصوم است آماده رفتن به جنگ است.
طلب آب حضرت علی اکبر(ع) از پدر تصویر دیگری است که در آن حضرت علی‌اکبر(ع) با همان تصویر مذکور بر روی زانوهای امام سر نهاده در حالی‌که تیرهای دشمن بر بدن وی اصابت کرده، از پدر طلب آب می‌کند.
در تصویر محاربه حضرت قاسم، ایشان را می‌بینید که با شهامت و دلیرانه، در حال پیکار با دشمنان است و برخی از آنها را شکست داده و در زیر پای اسب او افتاده‌اند و دیده می‌شود حضرت موهای یکی را در دست گرفته و در حال پرتاب کردن آن است.
از دیگر تصاویر، جنگ مسلم با اهل کوفه است، که در قسمت داخلی بقعه واقع شده و نبرد مسلم با اهل کوفه را نشان می‌دهد که در حال جنگ با دشمنان است و سر برخی از آنها جدا گشته و برزمین افتاده است.
در تصویر معراج، پیامبر با چهرهای نورانی و به رنگ سبز، سوار بر یک موجود اساطیری است که سر انسان، بدن اسب، بال پرنده و دم طاووس را دارد و ملائکه و فرشتگان و همچنین جبرئیل با پرچم "یا محمد" در دست، در بالای سر او قرار دارند.
در این بقعه چهره امام علی(ع) مانند تصاویر سایر ائمه با هالهای از نور نشان داده شده است که سوار براسب بوده و شمشیر معروفشان را در دست دارند و چهره امام رضا(ع) هم مانند سایر ائمه نورانی دیده شده و در حال سوار بر اسب، داستان ضامن آهو ایشان را روایت می‌کند.
تصویر امام موسی کاظم(ع) و زندان هارون نیز در بین نقوش پیداست، و امام را نشان می‌دهد که در زندان هارون در حال شکنجه شدن است.
در تصویر عروسی قریش، بزرگان قریش دیده می‌شوند که چهره برخی از آنها مانند ائمه، نورانی ترسیم شده و در دو طرف بالای سر عروس، فرشتگان قرار دارند.
هنر دیوارنگاری امامزاده‌ها برخلاف هنر کاخ‌ها و خانه‌های اشراف، برآمده از دل مردم عامی بود و سوز و گداز نهان در دل آنها را نشان می‌دهد و کاملا بر خلاف هنر حکومتی است. رابطه‌ای که تصاویر با مردم عامی برقرار می‌کند بی‌نظیر است و هنرمندانی از دل خود مردم آنها را به تصویر میکشند، نقاشیها کاملا متناسب با کاربری بنا که مکانی برای دعا و تضرع و گرامی داشت یاد کسی که در آنجا مدفون شده، هستند.
در انتها با توجه به سبک بخصوص این نقشها که تنها در مکانهای مذهبی، آن هم بیشتر در امامزاده‌ها و نیز در بقعهها به چشم می‌خورد و چه از لحاظ موضوع آن و چه مخاطبش در آن زمان، می‌توان یک سبک جدید در نقاشی به نام سبک «نقاشی امامزادهای»، به هنرهای این سرزمین افزود که باعث توجه بیشتر به این سبک و مکان آن می‌شود.
در بقعه باباجان دره، شاهد نقوشی هستیم که نقاش، بدون رعایت اصول پرسپکتیو رسم کرده است اما آنچه ترسیم شده نشان از اهمیت مباحث مذهبی در میان مردم منطقه دارد.
انتهای پیام/
