رجبعلی لباف خانیکی باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: به دنبال آن اتفاق ناگوار «عزالدین طاهر زنگی» و پس از او پسرش «وجیه‌الدین زنگی» به وزارت خراسان تعیین شدند، در دوران آن‌ها مردم نیشابور طعم آسایش نسبی را چشیدند اما دیری نپایید که در سال ۶۶۹ ه.ق چنان زلزله‌ای در نیشابور حادث شد که به گفته «رشیدالدین فضل‌الله» دیواری برای پناه پرندگان باقی نماند و شهر کهن نیشابور از نقشه جغرافیا محو شد!

در همان سال وجیه‌الدین زنگی در حدود یک فرسنگی غرب کهندژ نیشابور کهن و نزدیک «چشمه مویدیه» امر به عمارت شهر جدیدی به نام «نیشابور» داد که شرح ماوقع را شاعری در آن زمان خطاب به وجیه‌الدین زنگی این گونه سروده است:

به دولت تو نشابور کهنه نو شد باز      

بسان پیر خرف گشته کو  شود برنا

اگر چه زلزله دردیش بود بی‌درمان     

طبیب عدل توکردش‌علاج ویافت دوا

بسال ششصدوشصت ونه اتفاق افتاد

بنا   نهادن  این  شهر   شهره ی  زیبا

با وجود این‌که توصیف شاعر از نیشابور نوبنیاد گویا تا اواخر عصر تیموری بنای قابل توجهی در آن شهر ساخته نشده اما در آن سال‌ها و بخصوص دوران «سلطان حسین بایقرا» آخرین پادشاه تیموریان و وزیر اندیشمندش «امیر علیشیر نوائی» بناهای مهم و مستحکمی در نیشابور جدید  ساخته شد که «مسجد جامع» از آن جمله بود.

مسجد جامع که بزرگ‌ترین و کهن‌ترین بنای برجای مانده در نیشابور جدید محسوب می‌شود در سال ۸۹۹ه.ق به سعی و اهتمام «پهلوان علی کرخی» ساخته شده است.

ابعاد مسجد ۷۵/۳۵ ×۹۴متر است. مسجد جامع نیشابور به تبع از مساجد دو ایوانی خراسان با دو ایوان و دو شبستان در طرفین ایوان قبله و رواق‌هایی در اطراف ساخته شده که اکنون دهانه‌های جلو آن‌ها بسته شده و کارکرد شبستان ستون‌دار به خود گرفته‌اند، در میانه صحن یا میانسرای مسجد به وسعت  ۴۵/۸×۵۹/۱ متر قبلا پایاب یا وضو خانه‌ای وجود داشته که به آب جاری قنات در عمق منتهی می‌شده اما بعدها بسته شده و به حوض سیمانی تبدیل شده است.

مسجد جامع نیشابور در ابتدا به تبع مساجد دو ایوانی به شیوه رازی با آجر و بی‌پیرایه ساخته شده و گویا تزئینات آن منحصر به مقرنس‌های انتهای ایوان قبله بوده اما بعدها به استناد کتیبه بالای محراب در سال ۱۱۲۶ه.ق توسط «عباسقلی‌ خان بیات»  مرمت شده و نمای ایوان‌ها با طاقنما و آجرکاری‌های برجسته بر پیشانی ایوان‌ها زینت یافته و در سال‌های اخیر نیز به تزئینات دیگری آراسته شده که چندان با ساختار اصلی و اولیه بنا همخوانی ندارد.

مسجد جامع سه ورودی داشته و ورودی اصلی آن در کوچه مجاور از انتهای ایوان شمالی به درون گشوده شده و به فاصله کمی از خیابان امام خمینی قرار دارد. دو ورودی فرعی دیگر در جبهه‌های شرقی و غربی به کوچه‌های مجاور گشوده می‌شوند.

در جلو ورودی شمالی مسجد پیشخوان ایجاد شده و ورودی از انتهای ایوانی واقع بر دیوار جنوبی پیشخوان به هشتی گشوده می‌شود.

بر روی دو پایه ایوان ورودی دو لوحه سنگی به سال ۱۰۲۱ه.ق نصب شده است. به استناد کتیبه لوحه غربی به دستور شاه عباس اول اهالی نیشابور از پرداخت مالیات معاف شده‌اند و طبق محتوای کتیبه شرقی علاوه بر این که تجار از پرداخت عوارض معاف شده‌اند، مقرر شده که هیچ فردی از غورچیان، غازیان، ملازمان، غلامان و غیر ذالک در خانه رعایا و سکنه نیشابور نزول نکرده و به هیچ وجه من الوجوه مزاحمت فراهم نکنند.

از قرائن چنین بر می‌آید که مسجد جامع نیشابور در گذر زمان تحول یافته است. از جمله:

- مسجد در ابتدا دو ایوانی بوده و بر دو سوی شرق و غرب صرفا رواق‌های مسقف با دهانه‌های باز به سمت صحن بوده که بعدها دهانه‌ها بسته شده و رواق‌ها به شبستان تبدیل شده‌اند.

- بر فراز ایوان قبله به بلندای۱۹/۵متر مناره‌هایی بر افراشته شده و بعدها جمع‌آوری شده است.

- پایاب میانه صحن مسجد جمع‌آوری و به حوض تبدیل شده است.

- پایه ایوان‌ها نماسازی، پیشانی و لچکی‌های دو طرف طاق ایوان با آجرهای برجسته زینت یافته است.

- ازاره پایه‌های ایوان قبله کاشی‌کاری شده است.

- حاشیه‌های محراب مسجد با رنگ آبی نقاشی شده و بر اطراف محراب قاب کاشی مکتوب اضافه شده است.

- کف سنگ فرش یا آجر فرش تعویض شده است.

مسجد در تاریخ ۲۱آبان ۱۳۱۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

انتهای پیام/