میراث آریا: یلدا در زبان رایج مسیحیت که به آن «سریانی» گفته می‌شد، به معنای «تولد و زایش» است. هنوز مشخص نیست که این واژه چطور وارد زبان فارسی شده است اما برخی شواهد نشان می‌دهد که ورود مسیحیان اولیه‌ای که در رم باستان زندگی می‌کردند به ایران، موجب ورود این واژه به زبان ما شده است.  

چیلله گئجه سی همان شب یلداست،   شبی که با رسم و رسوم و باورها گره خورده است تا جشنی باشد برای مردم این دیار در بلندترین شب سال. چیلله در زبان ترکی به معنای چهل است و مردم این استان دو ماه اول زمستان را به دو قسمت تقسیم می‌کنند که ۴۰ روز اول را چیلله بزرگ و ۲۰ روز دیگر را چیلله کوچک می‌نامند. چیلله، اولین روز از چیلله بزرگ است که در این چهل روز هوار سرد است اما  با اتمام آن چله کوچک شروع می‌شود که  پربرف‌تر و سردتر است.  

گردهم آمدن اعضای خانواده اعم از فرزندان، پدر و مادر، داماد و عروس در یک جا و آن هم در آغاز فصل زمستان از کارکردهای اجتماعی گرامیداشت شب یلدا محسوب می‌شود و اعضای خانواده در بلندترین شب سال با به جا آوردن صله رحم و جمع شدن در خانه بزرگترها و تکریم مقام آن‌ها موجب تقویت ایجاد همگرایی و انس و الفت در خانواده می‌شوند.  یکی از مهم‌ترین مراسم شب یلدا در زنجان و شهرها و روستاهای این استان این است مردم در این شب در خانه‌های خود «کرسی» می‌گذارند و از سایر فامیل و بزرگان دعوت می‌کنند تا برای دورهمی یلدا به خانه آن‌ها بیایند.  

اکثر مردم زنجان در شب یلدا «چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. ریش‌سفید خانواده در حالیکه با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید قادا بلامیزی بو گئجه کسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم).   در سال‌های گذشته از اواخر تابستان مقدار زیادی هندوانه و خربزه در تور می‌گذاشتند و آن را از سقف آشپرخانه آویزان می‌کردند تادر هوای آزاد خراب نشود و یااینکه در کاه قرار می‌دادند. این روزها که شبهای طولانی وسرد در زنجان حاکم است خانواده‌ها بیشتر با هم همفکری ودرد دل می‌کنند. مردم زنجان کدوتنبل‌ها و چغندرهای سرخ را برای این شب تهیه می‌کنند. در روستاها کشمش، ترب، شلغم، کلم، توت، آلو و زردآلوهای خشک شده تابستان وگردوهای خشک شده درانبارها بهترین آجیل این شب هاست. شب چره که شامل گردو، کشمش، توت وگندم بوداده ولوبیای خشک است اصلی‌ترین آجیل شب یلدا در زنجان به حساب می‌آید.  

یکی دیگر از آداب و رسوم یلدایی روستایی‌های زنجان در شب چله سنت «شال اندازی» است. اگر پسر جوانی دختری را نشان کرده باشد در شب چله شالش را از سقف پشت بام خانه آن دختر از «باجه» خانه آویزان می‌کند. اگر خانواده دختر تمایل به دادن دخترشان به این پسر جوان داشته باشند، به آن شال هدیه‌ای مثل جوراب می‌بندند و داخل جوراب یک مشت نخود و کشمش هم می‌ریزند.  

هندوانه در قدیم هم زرد بود هم قرمز و اگر هندوانه خانواده‌ای زرد رنگ بود و پسری داشتند که شرایط ازدواج را داشت، نشان از ازدواج پسر آن خانواده بود و اگر هندوانه بریده شده سرخ بود و دختری با شرایط ازدواج وجود داشت، نشان از ازدواج دختر خانواده بود. همچنین در صورت وجود بانوان باردار نیز، رنگ زرد هندوانه نشان از بچه پسر و رنگ سرخ نشان از بچه دختر داشت و در نتیجه وجود هندوانه در شب یلدا یک نماد محسوب می‌شود. تزئین هندوانه به شکل‌های مختلف و گذاشتن در مجمع با پارچه قرمز و در کنار آن سیب قرمز، انارقرمز، تخم مرغ‌های رنگ شده با پوست پیاز قرمز و روغن و نان محلی و برنج و گوشت و یک هدیه که در بیشتر مواقع طلا و پارچه است همه هدیه‌هایی است که خانواده داماد برای نامزد جوان خود تهیه و با دعوت اقوام نزدیک با عنوان خنچه چله سی به منزل نوعروس می‌برند. در این شب عروس منتظر خنچه‌های عروسی است. خنچه‌هایی که روی سینی‌های بزرگ باظرافتی خاص روی هم چیده می‌شوند و پارچه‌ای قرمز به نام «شال» روی آن کشیده می‌شود. محتویات خنچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آیینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌شود.  

یکی از رسوم قدیم این بود که بعد از بریدن انار یکی از بزرگان جمع دانه‌ها را برمی‌داشت و می‌گذاشت کنار چراغ توری زنبوری تا چراغ هم از سرخی انار انرژی بگیرد.

روی میز یلدای آذری‌ها معمولاً قاورقا یا گندم برشته شده با شاهدانه وجود دارد. قورقا  (گندم برشته) کلمه‌ای ترکی است که از فعل «قووورماق» گرفته شده‌ است. ابتدا مقداری از گندم را درون ظرفی به همراه آب می‌گذارند تا برای مدتی خیس بخورد. سپس درون شیر ریخته و برای یک شبانه روز در آن می‌ماند. در نهایت این محصول را درون روغن ریخته و با ادویه طعم دار می‌کنند که حرارت باعث می‌شود تا این دانه‌ها پف کنند. سپس شاهدانه رو می‌شورند و بعد از آبکشی خشک می‌کنند و بعد از چهار پنج دقیقه تفت می‌دهند و مدام زیر و رو می‌کنند تا تفت بخورد.  

شب بعد از شب چله خانواده عروس یک کیسه حمام، جوراب و دستمالی که عروس خودش درست کرده یا بافته را در مجمع می‌گذارند و برای داماد می‌فرستند.  

بنا بر رسوم گذشته مردم حافظ می‌خوانند و در این شب تفأل می‌زنند و بنا برنیت‌شان از حافظ می‌خواهند که از آینده خبر دهد. باسوادهای خانه شاهنامه می‌خوانند یا قصه‌ای از قدیم می‌گویند، مثل داستان خضر نبی.  

در این شب رشته پلو، آش ترش، فسنجان، در شهر زنجان، برای شام شب یلدا، «خاگینه خرما» هم درست می‌کنند طبق معمول این شام برای شب یلدا با خرمای زاهدی درست می‌شود. کشمش، خلال بادام، پسته، تخم مرغ و پیاز به همراه ادویه‌های معطر، اجزای اصلی این غذا به شمار می‌روند. دراین غذای مخصوص شب یلدای زنجان حتماً باید هسته‌های خرما گرفته شود و می‌توان خاگینه خرما را در فر یا بدون فر و در قابلمه تهیه کرد.  

هنوز هم دراین شب بعد از جمع شدن کوچکترها در خانه بزرگترها وصرف شام همه افراد حاضر در جمع دور یک مجمع و سفره جمع می‌شوند و برای نیم تا یک ساعت بازی اوزوک اوزوک را انجام می‌دهند در این بازی افراد شرکت‌کننده به دو گروه مساوی تقسیم شده و در مقابل هم قرار می‌گیرند سپس انگشتر یکی افراد به عنوان مهره اصلی بازی و با قرعه به نام گروه اول درآمده و بازی آغاز می‌شود هر فردی در گروه مقابل باید حدس بزند انگشتر در کدام انگشت سرگروه گروه دوم است این بازی تا برنده شدن یگ گروه ادامه می‌یابد.  

مردم زنجان بعد از جمع شدن سفره شب یلدا، به دلیل اینکه روز اول دی‌ماه خورشید گرمای خود را به زمین خواهد داد و خضرنبی با یاران خود خواهد آمد و با بوزاوغلان (شب چله که سردترین شب است) مبارزه خواهد کرد و برف‌ها و یخ‌ها آب خواهد شد، شادی می‌کردند. همچنین در برخی از روستاها و خود زنجان نیز مردم صبح اول وقت جلوی نور افتاب می‌ایستادند تا گرمایی که آفتاب شروع می‌کند، به آن‌ها بخورد و مردم آن را خوش یمن می‌دانستند.  

در مهمانی‌ها و شب نشینی‌ها آذری‌ها با خواندن شعر به مجالس خود رنگ و بوی خاصی می‌دهند و به صفا و صمیمیت مجلس رونق ویژه‌ای می‌بخشند. بزرگترها با خواندن اشعار ترکی سلام روزگار پرشور جوانی را یاد می‌کنند و جوانان مجلس هم در این کار پدران خود را یاری می‌کنند. در این شب علاوه‌ بر شوخی‌ها و نقل روایات و «تاپماجالار» و «بایاتیلار»؛ اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کنند. شاید نقل این تاپماجالار (معماها) و بایاتیلار (دوبیتی‌های ترکی) یکی از مشخصه‌های شب چله است.  

آنچه بیان شد تنها بخشی از رسوم شب یلدا در استان زنجان و روستاهای است که اکنون نیز بدان عمل می‌شود و نسل جوان نیز با تداوم بخشیدن به آن‌ها، اجازه نمی‌دهند این آداب و سنن زیبا که از گذشتگان به ما ارث رسیده به فراموشی سپرده شود.

انتهای پیام/