با توجه به این‌که مساجد محل عبادت و تجمع مردم محسوب می‌شده، همواره سازندگان آن تلاش داشتند با بهترین مصالح آن دوران، مساجد را بنا کنند. اما سبک معماری مساجد در مناطق متعدد، باهم تفاوت اساسی داشته است. در مجموع هر نوع بنایی اسلوب ساخت و معماری خاص خود را داراست که کمابیش در تمامی انواع آن رعایت می‌شود. مسجد نیز از این قانون مستثنا نیست. بنابراین تمامی مساجد با هر اسلوبی که ساخته شوند عناصر مشترکی دارند که عبارت‌اند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب که هریک از این عناصر می‌تواند از معماری مسجد حذف شود به‌جز محراب که مهم‌ترین راه رسیدن به خدا به شمار می‌رود و نشانه قبله مؤمنان است. بنابراین معماری مساجد و عناصر آن در شهرهای متعدد ایران شباهت زیادی باهم دیگر دارند.
در مناطق جنوبی ایران و در پس‌کرانه‌های خلیج‌فارس، مساجد زیادی از گذشته تاکنون به‌وسیله خیران آن مناطق ساخته شده است. شهر رویدر در جنوب ایران دارای مساجد متعددی است که معماری این مساجد در نوع خود جالب توجه است.
پیش از پرداختن به ارکان متعدد مساجد شهر رویدر باید عنوان کرد که مساجد این شهر هم همانند خانه‌ها و منازل مسکونی این شهر در گذر زمان با توجه به نوع مصالح، اقلیم، شیوه معماری، افزایش جمعیت و دیگر مسائل تغییرات زیادی به خود دیده‌اند. برای نمونه در مساجد قدیمی شهر رویدر جهت برودت هوا، پنجره‌های زیادی به کار گذاشته شده بود و در سه طرف مسجد پنجره‌های کوچک و بلندی بودند که باد را به داخل مسجد هدایت می‌کردند و با پیشرفتی که در وسایل برودتی هوا شکل گرفت در بسیاری از موارد از تعداد پنجره‌ها کاسته شده و پنجره‌های آلومینیومی و آهنی جای پنجره‌های چوبی را گرفت.
مناره‌های مساجد رویدر که در ابتدا بسیار کوتاه بودند، در گذر زمان دارای ارتفاع و زیبندگی بیشتری شدند. چون این مناره‌ها در ابتدا از سنگ و گچ ساخته‌شده، ولی در ادامه از بتون ساخته شده‌اند.
معماری مناره‌های گچی مساجد شهر رویدر در نوع خود جالب بوده است و در دیواره‌های این مناره‌ها سوراخ‌هایی برای ورود هوا و نور جای گرفته بودند. داخل مناره‌ها پله‌هایی از سنگ و گچ قرار داشت که فرد می‌توانست از طریق آن به بالای مناره برود. معمولاً در مرتفع‌ترین قسمت مناره نوک مناره است.
مناره‌های کنونی مساجد رویدر بسیار مقاوم‌تر و شکیل‌تر از مناره‌های قدیمی مساجد بوده و خیر و سازنده هر مسجد تلاش دارد به سبک جالب‌توجهی به طراحی مناره، مسجد و صحن آن بپردازد.
سبک معماری بسیاری از مساجد کنونی رویدر، همانند سبک معماری ایرانی اسلامی است که در بیشتر شهرهای جنوب ایران مساجد با این سبک معماری ساخته می‌شوند. معماری برخی دیگر از مساجد شهر رویدر تلفیقی از معماری ایرانی و دیگر کشورهای اسلامی است.
صحن یا حیاط مساجد رویدر همانند مساجد سایر مکان‌ها، اولین ارتباط وارد شونده با مسجد است که تزئینات و روح مسجد را به نمایش می‌گذارد.
صحن بسیاری از مساجد رویدر مربع شکل بوده اما حوض آب در وسط صحن مسجد قرار ندارد و در معماری گذشته شهر رویدر هم حوض آب در وسط صحن مسجد قرار نداشته است. شاید کوچک بودن صحن مسجد و بنای مسجد از یکسو و آب هوای گرم و خشک شهر رویدر از سوی امکان طراحی حوض آب در وسط صحن مسجد را نداده است. معمولاً در بسیاری از موارد، صحن مساجد شهر رویدر در تابستان‌ها که هوا گرم بوده است، برای نمازهای جماعت صبح، مغرب و عشاء که آفتاب نبوده است، استفاده می‌شد.
صحن مساجد قدیمی شهر رویدر معمولاً از اندود گچ بوده است تا افراد در تابستان‌ها بتوانند نماز را بدون این‌که گرمای زمین را تحمل کنند به‌صورت جماعت بجای آوردند و نمازخانه‌هایی که بر روی برکه‌ها یا جاهای دیگر نیز در شهر رویدر ساخته می‌شده، معمولاً از سنگ و گچ بوده است و پس از اتمام کار با گچ مرغوب اندود داده‌شده و سفید می‌شده است و قبله و جای قرار گرفتن امام جماعت نیز در این نمازخانه‌ها مشخص شده بود. همچنین در برخی از مساجد بسیار قدیمی شهر رویدر، وقتی بلندگو نبوده است و برای بهتر شنیده شدن صدای اذان معمولاً سکویی در بخشی از صحن مسجد ساخته شده بود.
معماری سرویس بهداشتی مسجد و مکان وضو گرفتن مساجد نیز در نوع خود متفاوت بوده است در بسیاری از مساجد شهر رویدر سرویس بهداشتی مساجد در بیرون از مساجد قرار داشته، ولی مکان وضو گرفتن در داخل مسجد و در گوشه ورودی صحن مسجد بوده است و گاهی در مساجد خیلی قدیمی حوض آبی قرار داشت که افراد از آن برای وضو گرفتن استفاده می‌کردند. اما در معماری جدید مساجد، وضوخانه، آب‌سردکن و گاهی سرویس بهداشتی در یکجا در مساجد رویدر طراحی شده است.
شباهت زیادی بین معماری مساجد رویدر و بندر خمیر وجود دارد. در سر در بیشتر مساجد قدیمی شهر رویدر سنگ‌نوشته‌ای وجود داشت که تاریخ بنای مسجد و فردی که مسجد را ساخته بود، بر آن نوشته‌شده بود. این سنگ معمولاً در یک مکان مناسب قرار می‌گرفت و در اطراف آن به شیوه جالب گچ کاری می‌شد و در اثر شدیدترین ضربه‌ها نیز این سنگ نیفتاده و در جای خود محکم و استوار است.
معمولاً در جلو برخی از مساجد یک چهارطاقی کوچک هم ساخته شده که بر درب وردی مسجد سایه می‌انداخت. به‌تدریج این چهارطاقی‌ها از ورودی مساجد رخت بربست و کف صحن مسجد در معماری نوین از موزاییک و سنگ ساخته شد و به عبارتی در تحول معماری مساجد رویدر در بستر زمان بسیاری از کارکردهایی که صحن مسجد داشت، به داخل مسجد منتقل‌شده و با وسایل برودتی جدیدی که در مساجد نصب شد، نماز جماعت‌ها به‌ندرت در صحن کنونی مساجد شهر رویدر خوانده می‌شود و به عبارتی تکنولوژی جدید، بر فضای مساجد اضافه کرده و از وسعت صحن مساجد کاسته است.
در معماری گذشته مساجد شهر رویدر، حیاط مسجد را از سنگ و گچ به‌صورت دیواری کوتاه می‌ساختند و معمولاً دیوار اطراف صحن مساجد رویدر و سایر شهرهای جنوب به‌صورت مرتفع ساخته نمی‌شد. بلکه از ستون‌ها و دیوارهای مشبک برای دیوارکشی صحن مساجد استفاده می‌شد و دیوار آن به‌گونه‌ای بود که مانع ورود حیوانات به داخل مسجد می‌شد. اما درب صحن مساجد همیشه به‌گونه‌ای جفت می‌شد که افراد نمازگزار در هر موقع شبانه‌روز می‌توانستند در صحن مسجد نماز به‌جا بیاورند.
درب اصلی و ورودی چهاردیواری داخل مسجد در زمانی که وقت نماز نبوده و به‌ویژه در شب‌ها بسته می‌شد. در حال حاضر در اطراف صحن مساجد رویدر در بسیاری از موارد حفاظ‌ها و نرده‌های مشبک آهنی و آلومینیومی قرار می‌دهند. کف صحن مساجد رویدر از گذشته تاکنون همواره از سطح زمین فاصله داشته است و به‌گونه‌ای بود که آب باران هیچ‌وقت صدمه به صحن مساجد نمی‌زده است. همواره بین صحن مسجد و فضای داخلی آن نوعی تناسب وجود داشت و هر چه مساجد رویدر بزرگ‌تر بودند، صحن داخلی آن نیز بزرگ‌تر بوده است و به همین ترتیب بین صحن، فضای داخلی مساجد و مناره آن‌هم تناسب وجود داشت.
صحن مساجد رویدر درگذشته در ماه مبارک رمضان نیز کاربردهای زیادی داشت و درزمانی که ماه رمضان در فصول گرم سال قرار می‌گرفت، روزه‌دارانی که روزه خود را در مسجد افطار می‌کردند، در صحن مساجد سفره پهن می‌شد و افطار می‌خوردند و نماز جماعت مغرب و نماز عشاء را نیز در صحن مسجد به‌صورت جماعت به‌جای می‌آوردند. اما در حال حاضر همان‌گونه که پیش‌ازاین نیز عنوان شد، بیشتر کارکردهای صحن مساجد به فضای داخلی و مرکزی مساجد منتقل‌شده است. اما حتی در معماری کنونی نیز صحن مساجد جز لاینفک مساجد رویدر است و با معماری خاصی صحن مساجد ساخته می‌شود. زیبایی صحن برخی از مساجد رویدر مثال‌زدنی است.
گزارش از محمد حسن نیا
انتهای پیام/
نظر شما