رضا مظاهری، کارشناس ارشد باستان‌شناسی در یادداشتی نوشت: در کاوش باستان شناسی دستکند تَهیق خمین در سال 1393، آثار فلزی یافت شد که مربوط به دوره سلجوقی بوده و از نظر سبک و تزئین به آثار فلزی نیشابور در دوره سلجوقی قرابت دارد، با توجه به اینکه این دستکند در یک روستای کوچک واقع شده است وجود آثار فلزی ( البته آثار سفالی) که قابل مقایسه با آثار فلزی شهر مهمی چون نیشابور است.

 آثار فلزی دوره سلجوقی بی شک از نظر محققان و متخصصان هنر دارای سبک مختص به خود بوده و دارای تزئینات و زیبایی منحصر به فرد است. شهرهایی مانند مرو، هرات، اصفهان و نیشابور مرکز عمده تولید فلز در این دوره بودند.

در دوره سلجوقیان صنعت و هنر فلز کاری نیز همانند سایر فنون دیگر راه کمال را پیموده است. قدرت اقتصادی سیاسی حکومت اسلامی در این دوره که بر اقصی نقاط تحت سلطه سلجوقیان بسط و گسترش یافته بود فرصت قابل توجهی را برای تبادل افکار و تاثیرات هنری متقابل در اختیار صنعتگران و هنرمندان قرار می‌داد.

محله صنعتگران در شهرهایی نظیر شهر قدیم نیشابور در اواخر قرن چهارم و پنجم هجری، دلیل بر رونق صنعت فلزکاری این دوره است. آنچه که مبین این سبک بوده تحولات تکنیکی، بسار عالی و برداشت از ارائه نقوش است.

در ارائه شیوه‌های ساخت، مشبک‌کاری، قالب‌گیری و تزئین به صورت مرصع و قلم‌زنی موجب ابداع و خلق آثاری با حجم‌های مجوف و تندیس واره می‌شود. روش‌های متداول ساخت و تزئین آثاری فلزی در سده‌های چهارم تا ششم هجری را به طور کلی می‌توان به روش‌های مشبک‌کاری، کنده‌کاری، ترصیع و فلزکوبی، برجسته کاری و چکش کاری و قلم زنی مشاهده کرد. مراکز مهم حکومتی سلجوقیان در این دوره مرو، نیشابور، ری و اصفهان به همراه شهرهای دیگری همچون همدان، هرات و سرزمین‌های عراق به ویژه موصل و سوریه بوده‌اند، که اغلب این مناطق در این دوره مراکز مهم فلز کاری محسوب می‌شده‌اند.

با گذشتن چهار قرن از حاکمیت اسلام بر ایران به تدریج در هنر فلز کاری از نظر شکل و تزئینات تغییراتی پدید آمد. به این ترتیب هنر فلزکاری در منطقه خراسان به وضوح، پیشرفت کرده و ویژگی‌های خاص خود را یافت و مکتب فلزکاری خراسان به وجود آمد. این مکتب در دوره سلجوقی به اوج خود رسید.

هنر فلز کاری سلجوقی

آرتور پوپ می‌گوید: «درباره هنر سلجوقی دو روش مختلف یا مکمل یکدیگر بیشتر در ایران رواج داشته است، یکی آنکه سطح فلز را با با طرح‌ها و نقش‌های متعدد کاملاً بپوشانند و با این وسیله ظرف را زیبایی و تجمل بخشند. دیگر آنکه زمینه را باز و ساده بگذارند تا نقش را برجسته نشان بدهد.

فلزات عمده‌ مورد استفاده در عصر سلجوقی همانند دیگر دوره‌ای بعد از اسلام بودند. طلا، نقره، مس، سرب و قلع همگی قبل از اسلام به کار برده می‌شدند. فلزکاران دوره‌ اسلامی تنها فلز «روی» را به صنعت فلز کاری اضافه کردند. روی که قبل از آن کم‌تر به شکل آلیاژ درآمده با مس، به عنوان برنج به کار برده می‌شد. در این دوره مورد توجه بسیاری قرار گرفت و اشیای بسیاری ساخته شده از آلیاژ برنج مورد استفاده واقع شدند. زیرا در دوره اسلامی برنج جانشین خوبی برای طلا محسوب می شد.

قلمزنی مخصوصاً از میانه سده ششم هجری از فنون رایج بر روی برنج و مفرغ بود. برای اشیایی چون شمعدان‌ها و پایه سینی‌ها و همچنین بخوردان‌ها از مشب‌کاری استفاده می‌شد. یکی از مهمترین وجوه فلزکاری سلجوقیان ایران تنوع تزئین، حتی در اشیا و ظروف منفرد است.

نقش مایه‌ها بر طبق ریتم‌های ساده و یا در زنجیره‌ای با اندازه‌های مساوی تنظیم شده‌اند. در میان این نقش مایه‌ها اشکال حیوانی به چشم می‌خورد که قاب‌بند شده‌اند. تقریباً بر روی همه اشیای فلزی کتیبه نگاری شده است. این کتیبه‌ها گاهی مرکب از مفاهیم مجهور آرمانی است اما اغلب اطلاعات ارزشمندی را درباره حامیان، سازندگان و تاریخ آنها ارائه می‌دهد. این کتیبه بیشتر به خط کوفی است و شامل انواع بسیار پیچیده و بغرنجی است که اغلب رمزگشایی آنها به دشواری انجام می شود، اما برخی نیز با خط ساده نسخ و یا  از نوع خوط شکل انسان گونه و یا حیوان وش است. شکل بندی هندسی، نظیر ستاره‌های بافته و گره‌ها و غیر آن، معمولاً مدور است و بنابرین نسبت به طرح‌هایی که با خط کش و پرگار کار می‌شده زمختی و خشونت کمتری دارد و در کنار آنها تعداد زیادی نقوش رسمی و انتزاعی موجود است.

در اواخر قرن چهارم حکاکی روی فلزات بسیار رایج و استادانه بود. نقش‌های مشخص هنر سلجوقی یعنی طرح پرنده و شاخه روی طاق‌های برگ شبدری و ترنجی در همه هنرها معمول بود.

تَهیق خمین

دستکند تهیق در دهستان خرمدشت شهرستان خمین واقع است. این اثر در در فاصله 9 کیلومتری شمال غرب شهر خمین و در روستایی به همین نام (تهیق) قرار دارد. این محوطه در موقعیت 33 درجه و 39 دقیقه و 50 ثانیه شمالی و 49 درجه و 59 دقیقه و 31 ثانیه عرض شرقی قرار گرفته است. دستکند تهیق در داخل پشته‌ای شش متری در شرق روستا کنده شده است. در لبه شمالی این پشته تیز آرامگاهی معروف به «امامزاده زینب خاتون» قرار دارد. تهیق در طول قرون اولیه و میانی اسلامی، بخش کوچکی از تیمره بزرگ محسوب می‌شد که از لحاظ تقسیم بندی‌های آن روزگار، تابع اصفهان و سپس قم بوده است.

آثار فلزی مکشوفه از تهیق خمین شامل وسایل خوراک، آرایشی زنانه، تزئینی، کار و کشاورزی، مختص به حیوانات و تعدادی وسایل با کاربری نامشخص هستند، که جنس آنها از مفرغ، آهن، نقره و طلا است.

انتهای پیام/