رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: طرق در دوران اسلامی هم اهمیت خود را حفظ کرده است به‌گونه‌ای که به استناد کتاب «مکاتیب فارسی غزالی» در اوایل قرن ششم هجری قمری لشکرگاه به «تروغ» (طرق) بوده، در زمان تیموریان مصلای بزرگی در آن وادی ساخته شده و شاه عباس صفوی نیز در طرق کاروانسرایی بر روی خرابه رباطی کهن‌تر بنا کرده که در گذشته (احتمالا عصر سلجوقی یا حتی قبل از آن) وجود داشته است.

گذشته از جریان رودخانه طرق که اکنون در پشت سد طرق ذخیره می‌شود. آثار و بقایای قدیمی‌ترین راه‌های مواصلاتی توس به نیشابور و نواحی جنوبی خراسان مثل بقایای راه پلکانی مجاور روستای کهنه فاضل و راه سنگ‌فرش شریف آباد در آن حوالی موجود است.

در سده‌های اخیر، موقعیت طرق در مجاورت مشهد، نخستین منزل برای بدرقه و آخرین منزل برای استقبال مسافران بوده که خود ایجاب می‌کرده است آن منزل از جایگاه و اهمیت زیاد برخوردار باشد. تعدد و تداوم ساخت کاروانسراها در طرق خود دلیل بر این مدعا است.

بر اساس شواهد موجود و محتوای کتاب‌ها و سفرنامه‌ها آنچه مسلم است نخستین کاروانسرای طرق به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شده و بازسازی و توسعه آن‌ها در دوره‌های بعد تداوم یافته است.

«اعتمادالسلطنه» در کتاب مطلع‌الشمس شرح نسبتا مبسوطی در مورد کاروانسراهای طرق به این مضمون آورده است: «دو کاروانسرا در طرق هست، یکی خرابه که بنای آن را به شاه عباس نسبت می‌دهند و دیگری که مشتمل بر دو بناست، اولی تابستانی است و اسکندر بیک فراشباشی، مرحوم میرزا محمد قوام‌الدوله از مصالح کاروانسرا خرابۀ شاه عباس بناکرده، ثانی که وصل به اولی است از بناهای شاه سلیمان صفوی است...‌ کاروانسرای شاه عباسی قدری بزرگتر از کاروانسرای شاه سلیمان بوده است...» در زمان بازدید عبدالمجید میرزا معروف به سیف‌الدوله (متوفی۱۳۳۹ق) کاروانسرای طرق نیمه ویران بوده و چند خانواده روستایی در آن سکونت داشته‌اند.

مطابق کتیبه سر در ایوان ورودی (بنای دوم) ‌این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی (سال۱۰۸۰ق) توسط محمدتقی کرمانی احداث شده و همان طور که اعتمادالسلطنه نوشته، در اواسط دوره قاجار به سال ۱۲۷۸ قمری اسکندر بیک فراشباشی بر روی کاروانسرای دوره شاه عباسی بنای دیگری احداث و به بنای شاه سلیمان الحاق کرده است.

اکنون آنچه به «رباط طرق» معروف است، مجموعه معماری مشتمل بر دو حیاط، یک آب انبار و یک حمام است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد.

نخستین بخش در سمت شرقی مجموعه، حیاط اول یا کاروانسرای اسکندر بیک فراش‌باشی است که در سال ۱۳۷۸ قمری بر روی خرابه‌های رباط شاه عباسی در ابعاد ۲۵×۲۸متر ساخته شده، در سه ضلع شرقی، جنوبی و شمالی آن ایوانچه‌هایی با طاق جناقی ساخته شده و ضلع غربی ایوان ورودی به حیاط دوم را در بر گرفته است.

بر میانه ضلع جنوبی حیاط اول نیز ایوانی ساخته شده که انتهای آن به یک حوض انبار منتهی می‌شود حوض انبار از یک راهرو و یک مخزن استوانه‌ای و پلکانی تشکیل شده که از انتهای کف راهرو تا کف مخزن آب انبار ادامه یافته‌اند.

گمانه‌زنی‌های اخیر در سمت جنوبی رباط و به فاصله کمی از حیاط اول منجر به پیدایش سازه آبی دیگری شده که با توجه به کیفیت فضاهای آجری با ملاط و اندود ساروج می‌تواند کاربری حمام داشته باشد.

اما اصلی‌ترین بخش مجموعۀ رباط طرق حیاط دوم است. ورودی این بخش از جبهه شرقی از انتهای ایوان شرقی به حیاط اول باز می‌شود، این بخش از کاروانسرا که در سال ۱۰۸۰ قمری و دوران شاه سلیمان صفوی ساخته شده، خود رباطی کامل با پلان مربع به قاعده ۵۱/۳۰ متر دارای میانسرای نزدیک به مربع در ابعاد۲۳×۲۳/۵ متر از نوع رباط‌های دو ایوانی است. ایوان شرقی به یک هشتی و در نهایت به انتهای ایوان غربی حیاط اول راه می‌یابد و ایوان غربی به یک تالار و دو اطاق در طرفین تالار منتهی می‌شود.

این ایوان و تالار انتهایی را به لحاظ ساختار متفاوت با ایوان مقابل، کف مرتفع و سکو مانند آن می‌توان به مثابه شاه‌نشین فرض کرد. بر هر طرف ایوان‌ها یک درگاهی با پلکان منتهی به بام و یک غرفه منتهی به اطاقی در پشت هر یک قرار گرفته است.

بر هر یک از دو قاعده شمالی و جنوبی چهار غرفه منتهی به حجره‌ها تعبیه شده و در پشت حجره‌ها طویله‌ها یا مالبندها به صورت سالن‌های بلند به منظور نگهداری احشام ساخته شده است. در هر یک از گوشه‌ها و مدخل مالبندها سکویی مربع و مرتفع تعبیه شده که کاربری بارانداز داشته‌اند.

رباط طرق در ۲۵شهریور ۱۳۶۳ به شماره ۱۶۳۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

انتهای پیام/