رجبعلی لباف خانیکی، باستان‌شناس و پژوهشگر میراث‌فرهنگی در یادداشتی نوشت: در ابتدای دروازه و بر بلندای ۱۵متری از کف رودخانه، کتیبه‌ای سنگی به خط نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره سنگی حک شده که شامل ۱۲ بیت شعر از سروده‌های «گلبن افشار» در مدح نادر شاه افشار است.

بیت اول آن سروده، فارسی و سایر ابیات ترکی می‌باشد. ظاهرا آن مثنوی دارای ۲۴ بیت بوده که این گونه آغاز می‌شود:

ابتدا حمد خدای احد و فرد  قدیم

قادر لم یزل و عالم و دانا و حکیم

واضح است که آن کتیبه ناقص مانده زیرا در انتهای کتیبه، سطح صافی ایجاد شده که نانوشته باقی مانده است. در مجاورت کتیبه، در دو سوی درۀ بستر رودخانه یا مدخل کلات، شالوده دیوارهایی از ساروج و سنگ مشاهده می‌شود که باقی مانده از دروازه ورودی کلات است. این آثار که هنوز هم به «دروازه ارغون شاه» شناخته می‌شود، بقایای دروازه‌ای عظیم است که زمانی معبر ورود به کلات را تشکیل می‌داده و در مواقع لزوم بسته می‌شده است. این سازه معماری که در زمان حضور «لرد کرزن» در منطقه به سال ۱۳۰۷ ه.ق/ ۱۸۹۰ م هنوز بر پا بوده، کاملا از سنگ ساخته شده و ۳ چشمه طاق با پوشش جناقی داشته است. در قسمت فوقانی آن سازه و بالای طاق‌های آجری، بر بدنه یک جان پناه چند منفذ و شکاف جود داشته است که از طریق آن‌ها امکان دیده‌بانی و امنیت دروازه تامین می‌شده است.

متاسفانه به دلیل این که این معبر تنها راه ورود به کلات از جبهه غرب بوده و تا قبل از احداث تونل در سال‌های اخیر، علاوه بر سیلاب های زمستانی و بهاری کلیه ترددها از همین معبر طبیعی صورت می‌گرفته، دروازه ارغون شاه شدیدا تخریب شده است.

از این دروازه خوشبختانه در برخی سفرنامه‌ها و کتاب‌ها، عکس و طرح‌هایی وجود دارد که بر اساس آن‌ها می‌توان به ماهیت دروازه کلات پی برد.

مسلما از طریق آن دروازه رفت و آمد به درون دژ کلات امکان پذیر اما با توجه به شواهد قابل کنترل بوده است.

در حدود ۲۰۰ متری شرق کتیبه بر دامنه جنوبی دره و مشرف بر دشت کلات برجی دیده‌بانی در کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد که آن مجموعه معماری بقایای اقامتگاه سربازان، قراولان و نگهبانانٍ دروازۀ ارغون شاه بوده و برج دیده‌بانی جهت حفاظت از جان دیده‌بانان و قراولان کاربرد داشته است.

این مجموعه معماری و برج دیده‌بانی بر اساس شواهد احتمالا در دوران ایلخانان مغول احداث شده و در زمان نادر شاه افشار مرمت شده است زیرا در درون دژ کلات شواهد و آثار معماری بسیار مهمی وجود دارد که رونق و اهمیت کلات را در دوران ایلخانان مغول و دوران افشارگواهی می‌دهند، چنان جایگاهی ایجاب می‌کرده است که برای کلات تاسیسات دفاعی مهمی تدارک دیده شود.

البته دژ کلات در طول تاریخ و شاید پیش از تاریخ نیز به مثابه یک پاسگاه مرزی برای ایران اهمیت داشته کما اینکه به اهمیت آن در مرز ایران و توران در شاهنامه حکیم فردوسی نیز اشاره شده و حماسه «فرود» پسر سیاوشو مادرش «جریره» در آن اتفاق افتاده که «قلعه فرود» در کلات یادآور آن حماسه است.

با توجه به موقعیت و اهمیت کلات، دروازه ورودی معروف به ارغون شاه همواره (حتی دوران پیش از تاریخ) یکی از مکان‌های حائز اهمیت بوده و می‌توان حدس زد که قبل از ‌دوران ایلخانی نیز تاسیسات دفاعی مهمی در این مکان وجود داشته است.

بدون تردید دروازه ارغون شاه و بقایای تاسیسات و نمادهای فرهنگی و باستانی آن از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری است که درحال حاضر به دلیل عدم دسترسی یا دشواری دسترسی, از دید بازدیدکنندگان مشتاق دور مانده و این امر آن‌ها را بیش از پیش در معرض آسیب و انهدام  قرار داده است.

لازم به نظر می‌رسد که نهادهای مسئول و متولی جهت ایجاد راه دسترسی به آن‌ها و نیز نسبت به خوانا سازی پایه‌های دروازه و استحکام بخشی کتیبه و مرمت برج‌ های دیده‌بانی دروازه ارغون شاه اقدام کنند.

دروازه ارغون شاه در ۲۳ فروردین ۱۳۴۶ به شماره ۶۶۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

انتهای پیام/