میراث آریا: شهر بسطام در دشتی پهناور در زمینی تقریباً هموار و بدون پستی‌وبلندی و در میان باغات شکل‌گرفته است؛ محلات هسته کهن شهر (درون باروی قاجاری) نیز باغات گوناگونی را در بر داشته‌اند. طی دهه‌های گذشته بسیاری از این باغ‌ها در اثر توسعه شهر و افزایش ساخت‌وسازها از بین رفته است. با این وجود به سبب کندی توسعه شهر در سال‌های اخیر همچنان برخی از زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها در قالب باغ و یا زمین بایر باقی‌مانده است، بنابراین تخریب روزافزون میراث طبیعی شهر شامل باغ‌ها و مزارع کشاورزی تهدیدی جدی برای بافت تاریخی و شهر بسطام است.
علاوه بر این، تغییرات کالبدی ناشی از مداخلات شهرسازی مدرن باهدف فراهم ساختن سهولت ورود خودرو به بافت‌های شهری منجر به بروز آسیب‌هایی در بافت تاریخی و از بین رفتن برخی از عناصر واجد ارزش شهر شده است. همچنین ساخت‌وسازهای ناهمگون با الگوی تاریخی معماری شهر بسطام و عدم توجه به بخش‌های باقی‌مانده از باروی شهر (به‌عنوان یکی از منابع میراث فرهنگی مهم شهر) و حرائم مصوب مجموعه بایزید بسطامی دیگر مسائل اصلی بافت تاریخی شهر بسطام به شمار می‌رود.
بر اساس آنچه بیان شد، مسائل اصلی بافت تاریخی شهر بسطام را می‌توان به‌صورت اولیه در چند گروه عمده دسته‌بندی کرد: ۱- بی‌توجهی به پلاک‌ها و دانه‌های واجد ارزش ۲- توسعه ساخت‌وساز در باغات درون محدوده بارو و از بین بردن میراث طبیعی شهر ۳- تعدد زمین‌های بایر و بناهای مخروبه ۴- تخلفات و بی‌توجهی به حرائم مجموعه بایزید بسطامی ۵- کم‌رنگ شدن هویت برخی از محلات تاریخی ۶- بی‌توجهی به الگوهای تاریخی ساخت‌وساز و آشفتگی در نظام معماری و سیما و منظر در کنار مسائل ذکرشده، دیدگاه مبتنی بر حفاظت از تک بناهای واجد ارزش و عدم توجه به بافت شهری واجد ارزش تاریخی که مشکل عمده بافت‌های تاریخی در ایران است، از مشکلات اساسی بافت تاریخی بسطام نیز محسوب می‌شود. در حال حاضر این مسئله پیش روی مدیریت شهری است که چگونه می‌توان در عین توسعه درونزا و پایدار از بافت تاریخی - فرهنگی حفاظت کرد و حیات شهری، زندگی و سکونت را در آن زنده نگه داشت؟
از دیوار قدیمی شهر (بارو) بوده و از سال ۲۰۰۷ میلادی در لیست انتظار ثبت جهانی قرارگرفته است، از دغدغه‌های اصلی مدیریت شهری بسطام و اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان است. حال آن‌که مداخلات و اقدامات توسعه محور در شهر بسطام طی سال‌های اخیر به‌واسطه عدم وجود ضوابط کافی و مصوب در رابطه با حفاظت از بافت تاریخی، عموماً بدون توجه به حفاظت مبتنی بر ارزش‌ها و بدون ارتباط با بافت تاریخی بوده و این امر پرونده ثبت جهانی را نیز با چالش مواجه کرده است.
بنا به روایات تاریخی، کومش چهاردهمین ایالت تاریخی ورن (ورنه) از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایی در دوران باستان بوده است. این منطقه در طی دوران حکومت مادها و هخامنشیان بانام کومیسنه (کومس) یا کومیشان (کومش) شناخته می‌شده و بخشی از ایالت بزرگ پارت (پرتو) به شمار می‌رفته است. در زمان قاجاریه، شهر سمنان به‌عنوان مرکز سرزمین قومس شناخته‌شده و نام جغرافیایی قومس تا اواخر دوران قاجاریه بر سر زبان‌ها بود. جندق و خور و بیابانک در سال ۱۲۴۰ هجری قمری تابع ایالت قومس (سمنان، سرخه، شاهرود و دامغان) شد و در سال ۱۳۳۷ هجری قمری از آن جدا شد.
هم‌اکنون بسطام شهری از شهرستان شاهرود واقع در استان سمنان ایران است. این شهر در ۵ کیلومتری شمال شرقی شاهرود در مسیر بزرگراه شاهرود - آزادشهر قرار دارد. این شهر که در بخش بسطام جای دارد از غرب به رشته‌کوه‌های شاهوار و شهر مجن و از شرق به منطقه میامی و دشت کویر و از شمال و شمال غرب به استان گلستان مرتبط است.
قدیمی‌ترین سند تصویری از منظر کلی شهر بسطام مربوط به‌عکس گرفته‌شده و منتشرشده از این شهر توسط اریک اشمیت باستان‌شناس است که به‌وسیله هواپیمایی که بر فراز آسمان شهرهای باستانی ایران در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به پرواز درآمده بود، تهیه‌شده است. در این تصویر که از نقطه دید پرنده از سمت جنوب شهر ثبت‌شده، آخرین محدوده باروی شهر، مسجد جامع، گنبد غازان خان و سایر بناهای شناخته‌شده آن و معابر و گذرهای تاریخی قابل‌مشاهده است. این محدوده با گفته فریزر جهانگرد اسکاتلندی که در سال ۱۲۳۶ هجری قمری به بسطام سفرکرده بود تطابق دارد: «شهر با دیوارهایی مجهز بــه برج‌های گرد محصورشده بود که در حدود یک مایل و نیم بود». گزارش اعتمادالسلطنه از برج و باروی شهر نیز قابل‌توجه است. او که در سال ۱۳۰۲ هجری قمری به بسطام آمده نوشته است: «شـهر بسطام، باره استوار و بروج بسیار دارد. قطر اساس باره سه زرع و نیم و ارتفاع دیوار حصار از فرق کنگره‌های باره تا سطح زمین تقریباً دوازده زرع می‌شود. چهل‌ودو برج در چهار سمت قلعه است که غالباً فاصله مابین هر دو برج پنجاه زرع است و معدودی از برج‌ها کلاً مخروطی است. دور قلعه شهر یقیناً خندق بوده که قلعه بسطام را نواب حسین قلی خان ثانی برادر خاقان مغفور فتحعلیشاه یا نواب حسین قلی خان جهان سوز ساخته ولی از آثار معلوم می‌شود که قلعه قدیم است ظاهراً حسین‌قلی‌خانی تعمیر کرده باشد و اختلاف صورت قطعات باره و بروج مؤید این احتمال است.» با احتساب ۰۴/۱ متر بودن هر بخش از ضخامت بارو حدود ۶/۳ متر و ارتفاع آن ۵/۱۲ بوده است. محدوده داخل بارو حدود ۶۰ هکتار و به شکل چهارگوش بوده است. ارگ شهر نیز در قسمت شمالی بر روی تپه قرار داشته است. این شهر دارای دو دروازه در شرق و غرب بوده که در امتداد معبر اصلی شرقی - غربی امروزی آن‌که از میانه بافت تاریخی و مجاورت مجموعه بایزید بسطامی گذر می‌کند، قرار داشته است.
شهر بسطام در گذشته شامل چهار محله اصلی با عنوان: ۱ ـ محله بازار، ۲ ـ محله رنگرزان، ۳ ـ محله سرآسیاب و ۴ ـ محله کاشی‌ها بوده در روند توسعه و گسترش بعدی قالب و کالبد خود را در هشت محله سامان‌دهی کرده است. این هشت محله به ترتیب عبارت‌اند از: ۱- محله حاج صفرعلی (میرزا) ۲- محله قلعه ۳- محله صباغیان ۴- محله اسماعیل میرزا ۵- محله دولت ۶- محله فردوس ۷- محله بابا ابوالقاسم ۸- محله سرآب
موقعیت این محلات هشت‌گانه نیز به شرح زیر بوده است؛ محله صباغیان شمال شرق- محله قلعه و حاج صفرعلی: شمال و شمال غرب- محله سرآب: غرب و جنوب غرب- محله فردوس: جنوب- محله بابا ابل (ابوالقاسم): جنوب شرق- محله دولت: شرق- محله اسماعیل میرزا: مرکز. در حال حاضر حدود ۵۵ متر از طول بارو در گوشه شمال شرق هسته کهن شهر و بخشی در شمال غرب آن باقی‌مانده است. در سال ۱۳۸۸ خورشیدی محدوده بافت تاریخی شهر بسطام تعیین‌شده است که شامل بخش جنوب شرقی شهر و باروی کهن است. این محدوده شامل مجموعه مقبره بایزید بسطامی و مسجد جامع و سایر قطعات این محدوده می‌شود. نکته قابل‌توجه این است که بخش‌های باقی‌مانده از باروی شهر در محدوده بافت تاریخی قرار نگرفته است. این در حالی است که این بارو از معدود باروهای شهری باقی‌مانده در ایران است. در حال حاضر بیش از ۶۰ متر از بارو باقی‌مانده است که در قسمت‌های شمال شرق و شمال غربی شهر قرار دارد. شایان‌ذکر است بر اساس اسناد ثبتی برج و باروی بسطام، بخش کوچکی از بارو در جنوب شرق محدوده نیز در سال ۱۳۸۰ خورشیدی وجود داشته که اکنون تخریب‌شده است. بر اساس رویکردهای نوین حفاظت و احیاء محدوده‌های تاریخی - فرهنگی، این محدوده‌ها به بخش یا بخش‌هایی از شهر اطلاق می‌شوند که منعکس‌کننده ارزش‌های تاریخی - فرهنگی شهر بوده و شکل آن‌ها، حاصل تعامل مکان (جغرافیا و بوم)، زمان (تاریخ) و باور (اعتقادات) در رابطه با انسان در یک پهنه زیستی در طول تاریخ است. این محدوده‌ها که به لحاظ ویژگی‌های شکلی، ساختاری و ارزش‌های تاریخی - فرهنگی از سایر پهنه‌های شهری متمایز، قابل‌تشخیص و مستلزم شناسایی است. همچنین این محدوده‌ها با توجه به ویژگی‌های شکلی (ریخت‌شناسی)، عناصر و اجزاء متشکله و ساختارهای فرهنگی - اجتماعی‌شان قابل‌شناسایی هستند. این محدوده‌ها، همچنین تمامی نظامات وابسته به آن‌ها (نظام طبیعی، قنوات و نظایر آن) نیازمند توجه ویژه در نظام سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و طرح‌ریزی توسعه شهری هستند.
محدوده‌های تاریخی - فرهنگی به‌عنوان میراث فرهنگی یک ملت، سازنده اصلی منظر تاریخی شهری، بیانگر ارزش‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی‌اند. ازاین‌رو با توجه به بررسی‌های انجام‌شده، اسناد باقی‌مانده از محدوده بارو و در نظر گرفتن اصالت و یکپارچگی بافت، به نظر می‌رسد محدوده بافت تاریخی شهر بسطام فراتر از محدوده مصوب سال ۱۳۸۸ خورشیدی بوده و لایه‌های ارزشی متعددی در خارج از محدوده مصوب و درون محدوده بارو وجود دارد.
هانی رستگاران، مسئول ثبت میراث ملی و جهانی استان سمنان
انتهای پیام/
نظر شما