میراث آریا: آیین‌ها و مراسم‌های بومی یادگار تاریخی انسان‌ها در جوامع مختلف است که به مرور زمان همین آیین‌ها در کنار سایر مولفه‌ها فرهنگ‌ها را شکل داده‌اند. انگار که در طول تاریخ زندگی براساس همین باورها و آیین‌های برخاسته از آنها معنا یافته و نهایتا شکل امروزی به خود گرفته‌اند. باورها در طول تاریخ دگرگون شده و به اشکال و طرق مختلف دچار تحولاتی گشته و آنچه امروز باقیمانده حاصل تمامی فراز و فرودهایست که در مسیر تاریخ به خود دیده است.
در این میان برخی از ایام سال یا برخی مناسبت‌ها آیین‌های ویژه‌تری را به خود اختصاص داده‌اند، عید نوروز از آن جمله مناسبت‌هایی است که در میان مردم ایران و کشورهای منطقه قدمتی طولانی دارد و آداب و رسوم بیشتری را به خود اختصاص داده است. انسان‌ها با پایان زمستان و فرارسیدن بهار، این چرخه طبیعت و تازگی را جشن می‌گیرند. جشن‌ها، آداب، آیین‌ها و رسوم مرتبط با عید نوروز در مناطق مختلف ایران و کشورهای همسایه تفاوت‌هایی با هم دارند اما همه آنها حول محور همان نو شدن طبیعت و امیدواری بیشتر به آغاز فصلی گرم و با فلسفه‌ای مشترک اتفاق می‌افتد.
قوچ بزه‌مک، آیینی که نوید بهار می‌دهد
برخلاف باطن یکسان و یا مشابه، آیین‌ها حتی روستا به روستا و شهر به شهر حداقل در شکل ظاهری آنها تفاوت‌هایی دارند و هرکدام جذابیت خاصی برای ناظران بیرونی دارد. «قوچ بزه‌مک» یکی از این آیین‌ها است که در منطقه خاصی از استان اردبیل اجرا می‌شود و نمونه‌ای برای نمایش تفاوت آیین‌های بومی با یکدیگر است. رسم «قوچ بزه‌مک» یکی از رسوم برجای مانده در ارتباط با نوروز محسوب می‌شود که در روستای خوجین شهرستان خلخال رایج است. این رسم شبیه تکم گردانی بوده و کارکرد مشابهی با آن دارد. به طوریکه با تزئین کردن قوچ و گرداندن آن در روستا، آمدن موسم بهار و عید نوروز را بشارت می‌دهند.
قوچ بزه‌مک در لغت به معنی تزئین و آرایش کردن قوچ است، حمید خانعلی باستان‌شناسی که در مورد آیین قوچ بزه‌مک تحقیق کرده است می‌گوید: در این رسم تزئین کردن قوچ عموما با پارچه‌های رنگی و آیینه بوده و این آیین در روزهای منتهی به چهارشنبه سوری و بعد از آن، قبل از فرا رسیدن نوروز توسط قوچ‌گردان اجرا می‌شود. این مراسم عموما با جشن و پایکوبی در محلات همراه بوده و اشخاصی که قوچ گردانی می‌کنند از محلات عبور کرده و ترانه‌ها و اشعار بومی را در زمان قوچ‌گردانی می‌خوانند و اهالی هر کدام به میزان توان، خلعتی از پارچه یا گندم، جو، شیرینی‌های محلی همچون قند چورگی و نزیک، پول و یا میوه به قوچ گردانان اهدا می‌کنند.
بنا به گفته اهالی در ۵۰ سال گذشته قوچ گردانی به تمام محلات روستا صورت می‌گرفت اما امروزه فقط در محله «بولاغ باشی» بر جای مانده، در روز فردای چهارشنبه سوری با همراهی جشن و سرور در محله بولاغ باشی آیین قوچ بزه‌مک اجرا می‌شود که در آن اهالی در این محله جمع شده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. دراین روز در روستای خوجین مراسمات دیگری نیز در ارتباط با نوروز اجرا می‌شود که از جمله آنها می‌توان به پریدن از روی آب در آخرین چهارشنبه سال، شستن جارو، پر کردن کوزه و قیچی کردن آب که عموما در محله بولاغ باشی اتفاق می‌افتد اشاره کرد.
قوچ نماد تازگی و طلوع دوره جدید
قوچ در اساطیر ایرانی و در باور مردمان ایران زمین و به ویژه اهالی منطقه آذربایجان معانی متفاوتی دارد، معانی مثبتی که این حیوان و نماد آن را به نشان مهمی در زندگی انسان‌ها تبدیل کرده است. محققان و صاحب‌نظران بسیاری درمورد نماد قوچ در آیین‌ها و آثار تاریخی - هنری ایران مقاله‌ها نوشته‌اند، منصوره حبیبی استاد دانشگاه در مقاله نمادها و نشانه‌ها اشاره می‌کند که قوچ نماد آرامی، باروری، تواضع، نعمت، برکت، خورشید، رام کردن، نیرومندی، وقار و دانایی است، همه این موارد می‌تواند دلیلی برای استفاده از قوچ در آیین قوچ بزه‌مک و جایگاه خاص این حیوان در میان مردم منطقه خلخال باشد، اما علاوه بر آنها در باورهای قومی و اساطیری، این حیوان اولین علامت منطقه‌البروج یعنی ماه فروردین است، از این رو قوچ نماد افکار نو و طلوع دوره جدید محسوب می‌شود، چیزی که می‌تواند دلیل اهالی روستای خوجین از سال‌های دور و مطابق باور عموم در انتخاب قوچ برای بشارت بهار و آغاز سال نو باشد.
ضرورت حفظ آیین قوچ بزه‌مک
مطابق اظهارات اهالی منطقه و تحقیقات صورت گرفته توسط کارشناسان میراث‌فرهنگی، آیین قوچ بزه‌مک در سال‌های دور در گستره بیشتری از شهرستان خلخال و مناطق اطراف آن رایج بوده است، در حالی که امروز این آیین تنها به روستای خوجین محدود بوده و خطر فراموشی این میراث ناملموس وجود دارد. به نظر می‌رسد که ثبت این اثر در فهرست آثار ناملموس کشور - که اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل برای آن اقدام کرده است – و توجه بیشتر به آیین‌هایی مانند قوچ بزه‌مک با برگزاری جشنواره‌ها و اجرای نمادین و نمایشی آنها، تهیه مستندات کتبی و چند رسانه‌ای و ثبت و ضبط اطلاعات مربوط به این آیین به صورت میدانی و پژوهشی می‌تواند در حفظ و حتی احیای آیین قوچ بزه‌مک موثر باشد.
گزارش: توحید سیف
انتهای پیام/
نظر شما