به گزارش خبرنگار میراث آریا، نشست تخصصی «بحران‌ها و منازعات از دریچه منشور ونیز» عصر روز گذشته ۲۸ فروردین، با حضور فاطمه داوری مدیرکل حفظ و احیای بناها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی، محمد سالاری جامعه‌شناس حوزه میراث‌فرهنگی، مهناز اشرفی رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، ذات‌الله نیکزاد معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، گردشگری، علیرضا قلی‌نژاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و پویا صادقی فرشباف عضو هیئت علمی گروه میراث طبیعی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری در مجموعه تاریخی فرهنگی کاخ گلستان برگزار شد.
فاطمه داوری در این نشست گفت: راهبردهایی را در حوزه مواجهه با بحران‌ها و منازعات به کار بسته‌ایم و باید دید در مواجهه برای ارزیابی راهبردها در چه شرایطی هستیم؟ آیا این راهبردها در مواجهه با آثار تاریخی کفایت می‌کند؟ آیا می‌تواند نیازهای ما را پاسخ دهد؟ در این زمینه اسناد راهبردی داریم و موارد زیادی را از این اسناد متوجه می‌شویم؛ مواردی را در چارچوب منشور ونیز و باقی را در منشور فلورانس.
مدیرکل حفظ و احیای بناها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی تاکید کرد: در شعار امسال پیشنهادهایی داده شده است. یکی از برنامه‌های جدی وزارت میراث‌فرهنگی در سال ۱۴۰۳ رسیدگی به بحث فرونشست است. در زمینه مدیریت بحران تکالیفی داریم که باید جدی ورود کنیم و اعتقاد داریم در این راه توجه به وجه دانش سنتی بسیار مهم است.
او توضیح داد: منشور ونیز تاکید می‌کند که حفاظت برنامه‌ای مستمر است و موضوع استفاده از بناهای تاریخی برای مقاصد مفید اجتماعی را بازگو می‌کند و به بحث‌های جدی کاربری و بهره‌برداری که امروز درگیر آن هستیم، می‌پردازد. نکته مهم این است که این سند مربوط به سال ۱۹۶۴ است؛ یعنی وقتی این واژگان را در قامت سال ۱۹۶۴ می‌بینیم بسیار ارزشمند است. حفاظت از شرایط محیطی اثر را ضامن محافظت از اثر می‌داند.
داوری ضمن اشاره به بخش‌های مختلف و مهم منشور ونیز گفت: این منشور ماده‌های مختلفی دارد و من ماده ۹ را بسیار دوست دارم؛ معتقدم برای زمانه خودش بسیار ارزشمند بوده است. این ماده بیان می‌کند که فرایند مرمت عملیاتی تخصصی است که هدف آن محافظت و آشکار ساختن ارزش زیباشناختی و تاریخی اثر بر پایه احترام به مصالح اصلی و اسناد اصیل است و می‌گوید مرمت باید در نقطه‌ای متوقف شود که حدس و گمان آغاز می‌شود. در این مورد هر اقدام گریزناپذیری که صورت می‌گیرد باید از ترکیب معمارانه اصلی متمایز بوده و مهر زمان را بر خود داشته باشد.
مدیرکل حفظ و احیای بناها محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی بیان کرد: ماده ۱۰ درباره موضوع مورد علاقه امروز متخصصان صحبت می‌کند که فناوری‌های نوین است و البته استفاده از این فناوری‌ها را توصیه نمی‌کند و به نوعی در ذاتش پرهیز جدی از این موضوع وجود دارد، مگر اینکه فنون سنتی پاسخگوی این ماجرا نباشد. این ماده می‌گوید باید پیشینه اثر را بدانند و اگر ندانند انگار اثر را مجدد ساخته‌اند. جایی که فنون سنتی پاسخگو نباشند، استحکام‌بخشی یک اثر از طریق فنون امروزی مشروط بر اینکه کارایی آن از طرق علمی و تجربی به اثبات رسیده باشد، می‌تواند جوابگو باشد.
او خاطرنشان کرد: از بین بالغ بر ۳۴هزار اثر ثبتی، ۱۹هزار محوطه تاریخی داریم که شرایط و میزان آسیب‌پذیری آن‌ها بسیار متفاوت است. محوطه‌های تاریخی با آسیب‌های بسیاری مواجهند که در موارد زیادی از آن‌ها غافل بوده‌ایم، اما حسب دستور وزیر میراث‌فرهنگی یکی از اولویت‌های برنامه ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ محفاظت از محوطه‌ها است.
داوری اظهار کرد: مستندسازی و گزارش‌های تحلیلی و نقدگرایانه مهم است. منشور ونیز سندی مربوط به سال ۱۹۶۴ است و باید بررسی کنیم در این زمینه چقدر پیشرفت داشته‌ایم. همه در هر جایگاهی که هستیم کلید واژه‌ها را به ذهن بسپاریم، تکرار آن‌ها به مواجهه و عملمان در این حوزه کمک می‌کند.
کم‌توجهی به حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش‌سوزی
سپس مهناز اشرفی، رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی گفت: خوشحالم این برنامه هرساله در وزاتخانه برگزار می‌شود. کمیته جهانی هم هر سال به نوعی روی تاب‌آوری بناهای تاریخی متمرکز است. کمیته سازه‌ها امروز در همین ساعت نشستی درباره تاب‌آوری بناهای تاریخی در مقابل آتش‌سوزی دارند و متخصصین ایرانی هم در این نشست حضور دارد.
او افزود: باید سیر تحولات در گذشته به صورت انتقادی بررسی شود. در گذشته چه کرده‌ایم تا به حال فعلی رسیده‌ایم. تاب‌آوری بر تغییرات اقلیمی و میزان تاب‌آوری در برابر مخاصمات، از مسائلی است که هر زمان جهان با بحران روبه‌رو می‌شود، مطرح می‌شوند. واژه تاب‌آوری در متون لاتین تعاریف مختلفی دارد، اما فکر می‌کنم راحت‌ترین تعریف در حوزه میراث‌فرهنگی مدیریت تغییر است. تغییرات نباید تند و سریع باشد. مدیریت تغییر، مسئله‌ای جدی است که در میراث‌فرهنگی با آن روبه‌رو هستیم.
اشرفی بیان کرد: کم‌توجهی به حفاظت از بناهای تاریخی در برابر آتش‌سوزی و توجه بیشتر به زلزله و سیل به دلیل تکرار زیاد نسبت به آتش‌سوزی وجود داشته است. کمبود بودجه در این زمینه همیشه مطرح بوده است. شرایط مقابله با حریق در بناهای تاریخی متفاوت است و در این زمینه اصول و قواعد حفاظتی داریم که در تقابل با اصول سازمان آتش‌نشانی قرار می‌گیرد. آتش‌سوزی‌های زیادی داشتیم که نقص در اتصالات الکتریکی از علت‌های آتش‌سوزی در بناهای تاریخی بوده است. استفاده از وسایل گرمایشی یا دودکش‌های معیوب و اقدامات گرمازای حاصل از تغییر فعالیت‌ها هم از دیگر علل است. بسیاری از بناهای تاریخی دارای سیستم اعلام حریق نیستند. باید در این زمینه آگاهی و آموزش داشته باشیم و پرسنلی که کار می‌کنند، مطلع باشند. در این راستا آگاهی و آموزش دوطرفه نیاز است و باید با خطرات آشنا باشند.
رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی تاکید کرد: بیشتر آتش‌سوزی‌های قدیم در محل دپوی مصالح و انبار که تراکم زیاد بوده، اتفاق می‌افتاده است. در گذشته نگهبانی در کوچه‌ها می‌چرخیده است تا مراقب اوضاع باشد. مسجد جامع ساری که دچار آتش‌سوزی شده بود، علیرغم بازسازی هنوز سیستم ضد حریق ندارد. میدان حسن‌آباد و فضاهای دیگر هم همین‌طور هستند.
او توضیح داد: بیمه نمی‌تواند برآورد کند که ساختمان‌ها و بناها چقدر ارزش دارند. ضوابط و استانداردها نیاز به تعامل جدی بین طرفین دارد. کشورهای مختلف در این زمینه راهکارهایی داشته‌اند، از جمله جایگزینی مصالح غیرقابل اشتعال؛ برای مثال ژاپن کاشی و چوب‌های غیرقابل اشتعال را جایگزین مصالح قدیمی کرده است. در کشورها حتی بناهای بافت پیرامون بناهای تاریخی را مورد توجه قرار دادند. در ایتالیا خاموش کردن آتش با آب شور مشکل‌ساز بوده است و برای بناهای خاص و تزئینات شبکه آب شیرین طراحی کرده‌اند. از منابع حاصل از گردشگری برای کارهای حفاظتی سرمایه‌گذاری می‌کنند و برخی کشورها شبکه‌هایی از آب باران و رودخانه طراحی کرده‌اند. با بازسازی کانال‌های آب شهری می‌تواند در زمان وقوع حادثه آتش‌سوزی مورد استفاده قرار گیرد. ژاپنی‌ها از آب باران استفاده کرده‌اند و مردم کار با این سیستم را بلدند. در پاریس با پمپاژ آب رودخانه سن توانستند جلوی آتش‌سوزی‌ها را بگیرند.
اشرفی ضمن اشاره به اینکه درباره آتش‌سوزی منشوری نداشته‌ایم، گفت: در سال‌های اخیر به این موضوع پرداخته‌ایم و به مدیریت بحران در میراث‌فرهنگی توجه می‌شود، چون به هر حال آتش‌سوزی و مخاطرات نتیجه رفتارها و کارهای انسانی است. در ایران بعد از آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو درباره بناهای غیرمیراثی دستورالعمل داریم، اما درباره بناهای تاریخی کار خاصی انجام نشده است.
رئیس پژوهشکده ابنیه و بافت‌های تاریخی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی در پایان تاکید کرد: اولویت با پیشگیری از آتش‌سوزی است. تجهیزات آتش‌سوزی مقابله با حریق در بناهای تاریخی متفاوت از تجهیزات آتش‌سوزی در فضاهای عادی است. باید بخش‌های حساس به آب بناهای تاریخی شناسایی شود زیرا گاهی آب می‌تواند به بافت بناهای تاریخی آسیب برساند. متاسفانه در این زمینه پایگاه داده نداریم.
مسئولیت محافظت از میرات‌فرهنگی را غیرتخصصی کنیم
سپس محمد سالاری جامعه‌شناس حوزه میراث‌فرهنگی گفت: با توجه به آماری که دکتر داوری در مورد موضوع بنا و محوطه‌های تاریخی دادند ما گرفتار مسئله بسیار بزرگی هستیم. آیا راه حل این است که مسئله را در چارچوب میراث‌فرهنگی داشته باشیم یا آن را مسئله اجتماعی قلمداد کنیم. باید ببینیم راه حلی می‌توانیم پیدا کنیم که مسئولیت محافظت از میراث‌فرهنگی را غیرتخصصی ساخته و از دامنه نخبگانی خارج کنیم. اولین کاری که باید صورت گیرد این است که درباره میراث‌فرهنگی نظریه پایه ایجاد شود، اما در افکار کارشناسان میرات فرهنگی چنین چیزی ندیدیم. وقتی به کارشناسان مراجعه می‌کنیم می‌گویند این هویت جمعی است، انسان‌ها را به هم پیوند می‌دهد، اما کوخه تاریخی یا نیزه شکسته چه زیبایی‌شناسی دارد که بخواهیم آن را حفظ کنیم. معیارهای زیباشناسی درون ذهنی هستند نمی‌توانیم القا کنیم.
او با مطرح کردن این پرسش که اگر قرار است تاب‌آوری انسان در این اقلیم را بررسی کنیم، تخت جمشید و کاخ گلستان موثرتر هستند یا کاروانسرایی که در بیابان بوده و مسافران از راه‌های دور برای استراحت به آن پناه می‌برده‌اند، بیان کرد: در اسناد داخلی و خارجی، بارقه کمی در اساسنامه‌های داخلی دیدم که می‌گوید میراث‌فرهنگی شامل آثار باقیمانده از گذشتگان است که با بررسی آن امکان شناسایی گذشتگان و زمینه عبرت فراهم می‌شود؛ عبرت از حرکت فرهنگی انسان. تاکید بر همین کلید واژه‌ها عبرت است، یعنی گذشتگان را ببین، یعنی نگاه پدیدارشناسانه به آثار تاریخی که می‌تواند بقای تو را تضمین کند. در اساسنامه میراث‌فرهنگی می‌توانیم بگوییم هسته اولیه شکل گرفته است و باید به این سمت برویم که رابطه انسان و اثر تاریخی را برقرار کنیم.
میرات‌فرهنگی زندگی ما را می‌سازد
در ادامه علیرضا قلی‌نژاد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: باید در هر جایگاهی هستیم توجهمان به میراث‌فرهنگی بیشتر باشد و به نسل‌های بعدی منتقل کنیم. در دوره‌ای هستیم که گفتمان حوزه میراث‌فرهنگی متفاوت شده است. سال‌های پیش کسی چیزی از بافت تاریخی، شهر تاریخی و منظر فرهنگی نمی‌دانست و امروز واژه‌های آشناتری برای عموم هستند.
او ادامه داد: در حوزه مقابله با بحران‌ها و منازعات، با بحران‌ها و چالش‌هایی مواجهیم. هنوز بحث گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی برایمان جدی نیست، در حالی که در دنیا در سال ۱۹۹۰ تبدیل به کنوانسیون شده است. چه زمانی می‌خواهیم به این موضوع ورود کنیم؟ هر چه می‌گذرد بیشتر می‌فهمیم که توجه به این موضوعات به ما هم ربط دارد و فقط مربوط به کشورهای دیگر نیست.
قلی‌نژاد تاکید کرد: میرات‌فرهنگی هر آن چیزی است که زندگی ما را می‌سازد. باید بدانیم ثبت کردن آغازکار است و با ثبت کردن کارمان تمام نمی‌شود. همه ما دست اندرکار هستیم، در حالی که جامعه ما خود را مسئول این موضوع نمی‌داند که گفت‌وگو کند و موضوع را به کسی منتقل نمی‌کنیم.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی افزود: موج فراگیر دیجیتالی شدن برای خودش میراثی می‌آورد. موزه‌های مربوط به پیشرفت‌های دیجیتال داریم، اما باز هم حوزه‌ای است که در آن چابک نیستیم. وزارت میراث‌فرهنگی نیازمند نیروی آموزش‌دیده کارآزموده است. معتقدم وزارت میراث‌فرهنگی هنوز در مرحله تغییر نوع نگرش نسبت به خود است. باید نگاه‌ها را اصلاح کند و باید بیش از پیش تلاش کند.
ایران سرزمین بحران‌هاست
ذات‌الله نیکزاد، معاون پژوهشی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری نیز در ادامه نشست گفت: منشور ونیز، زاده یک دوران بزرگ است و اصولی را به دست متخصصانی داد که می‌خواستند آثار تاریخی را بازسازی کنند. آن‌ها برای وفاق ملی سندی طراحی کردند که درست همزمان با یک تحول در حوزه مرمت است. حفاظت و مرمت در ایران مبتنی بر این سند است و کارکردهای منشور ونیز در ایران قابل بررسی است. بازسازی‌های بی‌رویه و غیر اصولی مبتنی بر این منشور نبوده است. مرمت‌های کاملا اصولی که انجام شده است و مبتنی بر منشور ونیز است کارایی خود را حفظ کرده است.
او افزود: در منشور ونیز اشاره‌ای به بحث بحران‌ها نشده است. بحران فراگیر است و مسئله‌ای تخصصی نیست؛ تاثیرات زیادی پدید می‌آورد. پیش از بحران اقداماتی صورت می‌گیرد که اثرات مخربش را کم می‌کند. ایران سرزمین بحران‌ها است و بحران وجه مخرب دارد و البته یک وجه سازنده هم دارد. گذشتگان به جنبه سازنده بحران هم توجه می‌کردند. جنبه‌های سازنده بحران به شکل‌گیری میراث‌فرهنگی و آثار تاریخی کمک کرده است.
نیکزاد تاکید کرد: منشور ونیز یک بار جامعه محافظتی ایران را متحول کرد، اما همانجا در همان مرحله ماندیم و پیشرفتی نداشتیم. مسئله میراث‌فرهنگی امروز جنبه‌های گوناگونی پیدا کرده است.
گفتنی است در پایان این نشست پویا صادقی فرشباف به ارائه‌ای درباره بررسی اثرات محیطی ساختاری ناپایداری‌های زمین پرداخت.
انتهای پیام/
نظر شما