میراث آریا: عمارت پنج‌دری بر روی دامنه تپه دیدکی در هم‌جواری با آبشار طبیعی چربه، آسیاب‌های آبی قدیمی مارم شهر فین واقع شده است.
این عمارت در اوایل دوره پهلوی اول ساخته شده است. تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست اما طبق گفته عبدالحمید ترابی (مالک فعلی، محقق و پژوهشگر فرهنگی) بین سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۸ هجری ـ خورشیدی توسط استادکار محمد غلامحسین (محمد رنجبری) از محله پا برکه مارم بنا شده است.
این عمارت با دارا بودن عناصر شاخص پنج‌دری (یک اتاق بزرگ به‌عنوان یک تالار اصلی خانه و پنج‌در رو به ایوان بزرگ گشوده می‌شود) و به علت قرارگیری آن در محله مارم به عمارت پنج‌دری مارم معروف بوده است.
نام های دیگر اثر، دیدکی و منظریه است. نام دیدکی به علت قرارگیری این بنا بر دامنه تپه‌های دیدکی و نام منظریه به دلیل اینکه در سال ۱۳۱۵ رئیس فرهنگ (فرهنگ و هنر و رئیس آموزش‌وپرورش استان) به‌عنوان مهمان در این بنا حضور داشته، این عمارت و مناظر اطراف آن را که مشرف‌به درختان و نخلستان‌های سرسبز مارم و آبشار طبیعی چشمه مارم است را با عمارت و باغ منظریه منطقه شمیران تهران مشابه دانسته و نام منظریه بر آن نهاد و پس از آن منظریه نیز خوانده شده است.
عمارت پنج‌دری با قدمتی نزدیک به ۱۰۰ سال بر دامنه تپه دیدکی با مصالح بومی خشت، گل و چوب درخت خرما در طی سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۸ بنا شده است. مصالح بکار رفته در سقف بنا از کُنده (تنه درخت نخل) برای تیرهای سقف و از شاخه‌های بدون برگ درخت خرما (مَهرِنگی) به‌صورت حصیر بافته شده به‌عنوان پوشش روی تیرها استفاده شده است. جنس دیوارهای اعیانی از خشت است و دیوارهای عرصه بیرونی و محوطه عمارت از سنگ‌هایی که از کوه‌های اطراف، بخش‌هایی از سنگ چینی دیوار عرصه بیرونی را تشکیل می‌دهند که اکنون بخشی‌هایی از آن باقی است. ضخامت دیوارهای بنا بین ۶۰ تا ۶۵ سانتی‌متر است.
ابعاد عرصه بنا طول ۳۰/۳۳ متر و عرض۳۰/۲۳ متر و مساحت ۷۷۵ مترمربع و مساحت اعیانی ۲۳۰ مترمربع است. محوطه بیرونی عمارت(حیاط بنا) اختلاف ارتفاعی در حدود ۴۰/۳ متر با سطح ایوان دارد که با پله‌های اصلی ورودی به تعداد تقریباً ۱۷ پله و ارتفاع تقریبی ۲۰ سانتی‌متر و عرض ۲۰/۲ متر، فضای بیرونی را به فضای ایوان مرتبط می‌کند. (پله‌های ورودی اصلی به دلیل تخریبی که انجام شده با مصالح و اندازه ارتفاع و کف پله‌های ناهمگون تعمیر شده است).
اتاق‌هایی در سمت شرقی پله اصلی و جبهه جنوب شرقی اعیانی و متصل به ایوان اصلی قرار دارد که در زمان ساخت بنا به‌عنوان فضاهای خدماتی در گذشته از جمله آشپزخانه بوده است که با اختلاف تقریباً ۲ متر از سطح تراز ایوان پایین‌تر است که اکنون بخش‌هایی از دیوار آن و سقف آن کاملاً تخریب شده است.
اتاقی در جبهه جنوب غربی اعیانی متصل به ایوان اصلی با اختلاف ارتفاع تقریبی ۲ متر از سطح ایوان رو به محوطه درگذشته وجود داشته که اکنون دیوارها و سقف آن تخریب شده است.
پس از عبور از پله‌های اصلی به فضای ایوان سراسری که رو به جبهه جنوبی تالار اصلی (پنج‌دری) و دیگر اتاق‌ها، با عمقی متناسب ۴۵/۳ متر برای سایه‌اندازی و ایجاد کوران به طول۴۵/۲۲ متر و عرض۴۵/۳ متر قرار دارد که علاوه بر الگوپذیری از معماری بومی به سبب ارتفاع بنا نسبت به طبیعت اطراف خود و دید مناسب به مناظر اطراف ازجمله آبشار طبیعی چربه مارم و نخلستان‌های باغشهر فین و مارم، فضای مناسب و سطح آسایش را به حد بسیار مطلوب برای ساکنین آن ایجاد کرده است.
اتاق پنج‌دری(تالار اصلی) از مهم‌ترین فضاهای عمارت محسوب می‌شود هم به جهت بزرگی آن و هم قرارگیری آن در پیشانی بنا و از طرفی درزمانی که این بنا علاوه بر کاربری مسکونی، کاربری اداری نیز داشته و مقر فرماندهی نیز بوده است از اتاق پنج‌دری به‌عنوان برگزاری جلسات مهم، پذیرایی از مقامات عالی‌رتبه به هنگامی‌که به منطقه فین عازم شده و در مأموریت‌های اداری بوده‌اند استفاده می‌شده است.
این اتاق با پنج‌در، رو به ایوان بزرگ قرار دارد. ابعاد آن بدون احتساب ضخامت دیوارهای جانبی به طول ۵۰/۱۱ متر و عرض ۸۰/۲ متر و مساحت ۳۲ مترمربع است که اکنون با یک دیوار الحاقی و با ایجاد یک درب داخلی که اکنون مسدود شده یک اتاق با دو درب ورودی و یک اتاق دیگر با سه درب ورودی، تالار پنج‌دری را به دو قسمت تقسیم کرده است که نیازمند حذف الحاقات در طرح مرمت آن و یکپارچه‌سازی تالار اصلی به فرم گذشته آن، است. بادگیری در اتاق پنج‌دری قرار داشته است که اکنون بنای رفیع آن تخریب شده اما مالک بنا با تمهیداتی که با استفاده از چوب شاخه بافته شده درخت خرما (مَهرِنگی) بر روی پایه ستون‌هایی که در پشت‌بام تعبیه شده است پوشش سبکی برای سقف بادگیر به طول۲۰/۳ متر و عرض ۳ متر و مساحت ۶۰/۹ مترمربع ایجاد کرده تا از ورود آب باران و ایجاد خطرپذیری در پشت‌بام جلوگیری نماید تا مادامی‌که بنای رفیع بادگیر بازسازی شود.
اتاق ضلع غربی پنج‌دری به طول۶۰/۳ متر و عرض۸۰/۲ متر و مساحت ۱۰ مترمربع به‌عنوان دفتر کار کلانتر محسوب می‌شده است که به‌وسیله یک درب به اتاق بادگیر و تالار اصلی مرتبط است.
فضایی در ضلع شرقی تالار اصلی (پنج‌دری) به طول۴۵/۳ متر و عرض۹۰/۱متر و مساحت ۵۰/۶ مترمربع که مقابل پله‌های اصلی ورودی به ایوان قرار دارد، که در مدت‌زمانی که بنا فقط کاربری مسکونی داشته از این فضا برای نشستن و صرف صبحانه استفاده می‌شده است. از ویژگی‌های مهم این فضا وجود یک بخاری زمستانی (شومینه) برای گرم شدن ساکنان آن، با تعبیه حفره‌ای عمودی به قطر تقریبی ۲۵ سانتی‌متر در دیوار ضلع شمالی (دودکش)، دود حاصل از سوختن هیزم را به پشت‌بام هدایت شده به‌گونه‌ای که هیچ دودی در فضای خانه پراکنده نمی‌شده است. این فضا با یک قوس نیم‌دایره در طاق ورودی آن‌که ایوان اصلی را از آن فضا مجزا می‌نماید و پله‌های ورودی در مقابل آن قرار دارد و کفش کن می‌نامیدند، هنگامی‌که بنا به‌عنوان مقر فرماندهی مورد استفاده بوده است از این محل به‌عنوان فضای کفش کن تالار اصلی از ضلع غربی آن (شرقی تالار) با یک درب چوبی به تالار اصلی (اتاق پنج‌دری) و از ضلع شرقی آن به اتاق مهمان (بازداشتگاه و زندان موقت)، مرتبط است.
اتاقی در منتهی الیه ضلع شرقی بنا به طول۷۲/۳ متر و عرض ۹۰/۲ متر و مساحت ۸۰/۱۰مترمربع قرار دارد. هنگامی‌که عمارت محل زندگی و مقر فرماندهی کلانتر وقت بوده، از این اتاق به‌عنوان اتاق مهمانان غریب و درگاهی مواقع ضروری، بازداشتگاه و زندان موقت مورداستفاده بوده است. ارتباط این فضا از طریق دری که در ضلع غربی آن قرار دارد به فضای کفش کن مرتبط است و با پنجره کوچکی که در ضلع جنوبی اتاق قرار دارد به نظر می‌آید در سال‌های پس از ساخت بنا جهت ایجاد تهویه و نور تعبیه شده است.
در انتهای جبهه شرقی ایوان، راه‌پله‌ای به شکل تقریبی L و نیم مدور قرار دارد که تعداد۲۰ پله با ارتفاع بین ۱۸ تا ۲۰ سانتی‌متر با اختلاف ارتفاعی در حدود ۹۰/۳ متر، سطح ایوان را به سطح پشت‌بام متصل می‌کند. فضای باز خرپشته به‌مانند ساختار بادگیر، باد مناسب را به درون ایوان هدایت می‌کند. ارتفاع خرپشته از سطح بام ۸۷/۱ متر است که اگر ارتفاع خرپشته و فضای بادگیر آن را از سطح تراز پاگرد راه‌پله در نظر گرفته شود به ارتفاع ۸۷/۳ متر می‌رسد.
دو اتاق تودرتو در سطح پایین‌تر از تراز ایوان در ضلع شرقی عرصه قرار دارد که هم‌زمان با ساخت بنای اصلی نبوده و در طی سال ۱۳۳۰ به بنا اضافه‌شده است. اولین پاگرد پله‌های اصلی در تراز۶۰/۱متر محل ورود به این فضا است. با توجه به اینکه دو اتاق در سطح تراز با اختلاف ارتفاعی در حدود ۷۰ سانتی‌متر نسبت به یکدیگر قرارگرفته‌اند، اتاق بالایی و اتاق پایینی گفته می‌شده است. اتاق پایینی که در محل ورودی پاگرد اول پله‌ها در تراز۶۰/۱ متری از تراز و پله‌های اصلی قرار دارد، محل پخت‌وپز و آشپزخانه بنادر طی سال‌های پس از ۱۳۳۰ مورداستفاده بوده است و اتاق بالایی که ورودی آن از داخل اتاق پایینی است در تراز تقریبی۳۰/۲ متر از سطح تراز اصلی قرار دارد که به‌عنوان اتاق‌خواب محسوب می‌شده است. که اکنون سقف آن کاملاً تخریب شده و نیازمند بازسازی است. طول این دو اتاق مجموعاً ۷ متر و عرض آن ۵۰/۴ متر و مساحت تقریبی ۳۱ مترمربع است.
فضایی در ضلع غربی عرصه و در ترازپایین تر از ایوان و تقریباً هم‌تراز با سطح محوطه قرار داشته است که این بنا نیز به‌مانند فضای ضلع شرقی در طی سال‌های ۱۳۳۰ و پس‌ازآن به‌عنوان انباری بناشده است که اکنون سقف و دیوارهای آن تخریب شده است.
در سال‌های قبل از سال ۱۳۳۰ که این بنا کاربری اداری و مسکونی نیز داشته است، آشپزخانه (محل پخت‌وپز) به‌عنوان بنایی است که سازه‌های معماری ندارد و محلی در محوطه با سازه‌های از جنس چوب و برگ درخت خرما (سوند) برای انجام پخت‌وپز خانه اختصاص داده شده است.
سرویس‌های بهداشتی نیز در خارج از بنا در فاصله تقریبی ۵۰ متر از جبهه غربی بنا قرار داشته که اکنون اثری از آن موجود نیست.
در ضلع جنوب شرقی عرصه، بنایی نوساز با مصالح بلوک سیمانی به مساحت ۱۰ مترمربع به بنا الحاق شده است که مالک به منظور استقرار نگهبان در حدود ۳ سال قبل احداث کرده است.
کاربری بنا درگذشته اداری ـ مسکونی بوده و به‌عنوان دفتر کار و محل زندگی کلانتر وقت محمدابراهیم ترابی و پس‌ازآن فرزند ایشان عبدالحمید ترابی با کاربری مسکونی ـ فرهنگی از آن بهره‌برداری می‌شده است.
گزارش از طیبه حسین آخوندی، کارشناس میراث فرهنگی
انتهای پیام/
نظر شما