میراث آریا: صنایع‌دستی که قرن‌هاست مرزهای ایران را پشت سر گذاشته و شهرت جهانی پیدا کرده است. از فرش ایران که در دنیا زبانزد است، بگیرید تا پارچه‌های زربفت دوران ساسانی که امروزه دیگر نشانی از آن‌ها باقی نمانده است.
صنایع‌دستی که بخشی از هویت کشور ایران را در خود جای‌داده است و همیت زیادی برای گردشگری کشورمان دارد.
صنایع‌دستی یزد علاوه بر جنبه ماندگاری خاطرات، یکی از راه‌های تعامل فرهنگی و شناسایی آداب‌ورسوم یک منطقه و زمینه برای انس و الفت ملی و بین‌المللی است. در این خصوص گردشگران زیادی گیوه را به‌عنوان یک صنعت دستی برای دوستان خود به ارمغان می‌برند.
گیوه را باید یکی از جالب‌ترین و ارزنده‌ترین صنایع‌دستی روستایی ایران دانست.
این پاپوش قدیمی که روزگاری، بخصوص در فصل تابستان مورداستفاده فراوان قرار می‌گرفت زیبایی، تنوع و طرح‌های متعدد گیوه آن‌چنان است که هنوز هم دارای متقاضیان فراوانی بوده و از استقبال قابل‌توجهی در فصول بهار و تابستان برخوردار است.
تولید گیوه در شهرستان ابرکوه سابقه‌ای دیرینه دارد و مردم این شهرستان مدت‌های متمادی به این حرفه اشتغال داشته است.
این نوع از گیوه در منطقه ابرکوه در حدفاصل استان یزد و فارس بافته می‌شده است. شهرستان تاریخی ابرکوه با مساحت ۵۶۴۱ کیلومتر مربعی یکی از شهرستان‌های استان یزد است که در جنوب غربی استان یزد واقع‌شده است و این هنر در میان عموم ساکنان این شهر رواج داشته است.
تاریخچه و قدمت:
تاریخچه صنعت گیوه‌دوزی در لابه‌لای متون فارسی مشخص نیست که از چه زمان واژه (گیوه) و (ملکی) به کار گرفته شده است چه پیش از این دو واژه عموماً واژه‌ای مانند پای‌افزار، پا چرمی و نیز کفش و .. تا قرن هشتم ه.ق به کار برده می‌شده است و حتی ناصرخسرو واژه کفشگر را در سفرنامه خود به کار می‌برد ولی توضیحی درباره آن نمی‌دهد.
گیوه یا ملکی پای‌افزار سنتی ما ایرانیان است که رویه آن از نخ پنبه‌ای بافته‌شده و با چرم به تخت چرمی یا پلاستیکی و پارچه‌ای دوخته می‌شود. با این تعریف گیوه تقریباً دارای مواد و مصالح مشابهی است اما از نظر شکل و دوخت در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است.
گیوه به معنی گِیمَه (پوشیدن) و پاپوش نخی که رویه آن را از نخ بافته و زیره آن را از چرم گاو و شتر بریده و به هم می‌دوزند.
یک پای‌افزار قدیمی راحت و سازگار با آب‌وهوای معتدل ایرانی است که البته با زحمت فراوان تهیه شده و حاصل دسترنج چندین نفر اعم از زنان و مردانی است که هنرمندانه کوشیده و با هنر و سلیقه و البته مهارت فراوان خود کفشی را آفریدند که با داشتن خصوصیاتی چون خنک، سبک و قابل شستشو بودن در بین افرادی همچون روستاییان و کشاورزان پذیرفته شده و سال‌های متمادی از گذشته تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است.
این پای‌افزار از ساده‌ترین مواد تهیه شده و با ساده‌ترین روش‌ها نیز ساخته و پرداخته می‌شود. مراحل ساخت و تولید گیوه حدوداً دو روز طول می‌کشد که در چهار مرحله چرم‌سازی، رویه بافی، تخت‌کشی و گیوه‌دوزی خلاصه می‌شود که در ادامه این گزارش مراحل ساخت به تفصیل ارائه خواهد شد.
مراحل ساخت گیوه:
۱) چرم‌سازی: ابتدا پوست گاو را که از بدنش جدا و کاملاٌ تمیز شده است به درون حوض آبی انداخته و مدت یک هفته می‌گذارند تا خیس بخورد و سپس آن را وارد حوض دیگری از محلول آب و آهک گذاشته و هر سه الی چهار روز پوست را زیر و رو کرده تا محلول به همه جای آن برسد.
پس از گذشت یک ماه که پوست در آب و آهک ماند آن را خارج کرده و دو روز در محلول آب، زاج و نمک می‌گذاریم و وقتی خشک شد آن را با پی و چربی‌های داغ شده چرب می‌کنیم و مدت دو تا سه روز در معرض آفتاب گذاشته تا چربی جذب شود.
از این چرم برای کمری، نقاب، پاشنه گیوه و... استفاده می‌شود. البته گیوه‌بافان قبل از استفاده از چرم آن را مدت دو ساعت خیسانده و سپس به‌کار می‌گیرند.
۲) رویه بافی: برای شروع رویه بافی ابتدا ته اندازی می‌کنند. تعداد دانه‌های ته اندازی به طور تجربی با مساوی قرار دادن اندازه پهنای دورتادور دو انگشت سبابه و وسط در کنار هم با مقدار دانه بافته شده بوده است.
همین‌طور که به رج بعدی می‌رسیم ابتدا سه دانه در رج اول بعد چهار دانه در رج دوم و همین‌طور رو به بالا اضافه می‌کنیم تا اینکه به رج ۶۰ برسیم اکنون بافت سینه رویه تمام شده و شروع به بافتن پاشنه می‌کنیم که ۹ رج است این ۹ رج وقتی کامل شود آخرین رج آن رجی هم‌تراز و به اصطلاح در یک خط صاف خواهد بود. از اینجاست که بافت ۹ رج برای دور ساق پا شروع می‌شود.
پس از تمام شدن این رج‌ها روی رج یکی به آخر مانده یک رج زنجیره‌بافی می‌کنند.
نخ مورد استفاده رویه‌بافان نخ پنبه‌ای سه لا و سوزنی بلند و باریک است. گفته می‌شود زنان یک جفت رویه را دو روز می‌بافند و رویه‌بافی شغل اکثر زنان ابرکوه در قدیم‌الایام بوده است.
۳) تخت‌کشی: در ابتدا باید گفت که در صنعت گیوه‌بافی دو نوع تخت داریم یکی لاستیکی و دیگری تختی که تخت لاستیکی حاصل صنعت و تختی که در ذیل روش ساخت آن آورده می‌شود دستی بوده است.
تخت گیوه را از پارچه‌های کتانی محکم، کرباس و یا پارچه‌های کهنه می‌سازند به این ترتیب که ابتدا آن‌ها را به شکل نوار نوار می‌برند طول این نوارها به پهنای تخت مورد نظر بستگی دارد این نوارها را مرتب پشت سر هم قرار داده و با درفش وسط آن‌ها را سوراخ کرده و دوال چرمی را از آن رد می‌کنند.
با این کار این نوارها به هم دوخته‌شده پاشنه جلو و عقب که هر دو چرمی بوده و البته عقبی از جلویی پهن‌تر است هم به کف تخت وصل می‌شود.
درفش‌ها را داخل خاکستر می‌گذارند تا داغ شده و راحت از بین نوارها عبور کند و کار تخت‌کشی بی‌عیب و نقص و در کمال مهارت و تمیزی انجام شود.
کار دوال رد کردن را چندین بار انجام می‌دهند تا اتصالات به خوبی صورت گیرد وقتی کار دوال رد کردن تمام شد با نمد خیس تخت را نمدار کرده و با شفره روی تخت می‌کشند تا سطح تخت هم‌تراز شود و ریش‌ریش‌های حاصل از جدا شدن تاروپود پارچه‌ها ریخته شده و اطراف آن مرتب شود.
سپس با نخ و سوزن اطراف تخت را به روش کج بافی می‌دوزند تا هیچ نخی بیرون نزند یا به اصطلاح در نرود و نوارها شکافته نشود.
اکنون با مشته روی تخت می‌کوبند و مرتب با نمد خیس تخت را نمدار می‌کنند و شفره می‌کشند. اکنون مخلوطی از کتیرا و رنگ جوهری سورمه‌ای را آماده کرده روی تخت می‌ریزند و با شفره آن را سرتاسر تخت پخش می‌کنند تا به طور یکدست و صاف به همه جای تخت رسیده و نفوذ کند.
هم‌اکنون تخت آماده عرضه به گیوه‌باف است قابل ذکر است مراحل یاد شده تا آماده شدن تخت حدود دو روز طول می‌کشد.
تخت‌کشی توسط مردان و بافت رویه توسط زنان شهرستان آن هم به صورت کم و انگشت‌شمار انجام می‌شود.
۴) گیوه‌بافی: اولین کار در شروع گیوه‌بافی دوختن کمری، دوری (بانه، چرم) که تسمه‌ای چرمی است به دورتادور تخت است به این صورت که ابتدا با درفش سوراخی در دوری و تخت ایجاد کرده و سپس با نخ و سوزن می‌دوزند.
پس از آن یک تکه چرم به شکل مثلث که قبلاٌ بریده شده را برای قسمت پشت پاشنه پا به انتهای تخت می‌دوزند گاهی هم برای زیبایی از چرم‌های رنگی روی آن دوباره‌دوزی می‌کنند.
سپس قالب‌های چوبی را داخل تخت گذاشته و رویه را روی آن می‌کشند و شروع به دوختن رویه به دورتادور تخت می‌کنند.
پس از آن با مشته محکم روی گیوه می‌کوبند تا رویه شکل قالب را به خود گیرد. جلوی قالب پوزه باریک و پشت آن که البته متشکل از چند قالب مکعبی است، مستطیلی است که با اندازه گیوه همخوانی دارد.
بعد از دوختن کمری و رویه که با درفش(دروش )کوتاه تیغه گردی انجام می‌شود قسمت اضافه دوری را به روی نوک گیوه برگردانده و با نخ و سوزن به رویه می‌دوزند چون این قسمت در برابر سنگ محکم‌تر است به سنگ بر یاد می‌شود همچنین قسمت اضافی در انتهای دوری را هم به پشت گیوه می‌دوزند.
رنگ در گیوه:
رنگ‌هایی که در تهیه گیوه به کار می‌رود عبارت‌اند از رنگ‌های آبی، قرمز، سفید، استخوانی، سیاه رنگ‌های آبی و قرمز که در تخت گیوه به کار برده می‌شود.
رنگ استخوانی، رنگ پاشنه و نوک تخت گیوه به دلیل استفاده از نری گاو که بعد از خشک شده حالت استخوانی می‌گیرد به رنگ استخوانی است. رنگ سیاه، رنگ موی بز که در پرگاما به کار می‌رود. سیاه است این رنگ در زیر رویه قرار می‌گیرد و هرگز دیده نمی‌شود.
ابزار، اشیاء و مکان‌های وابسته:
ابزار کار عبارت است از سندان چوبی، مشته، درفش، کوره درفش درفش ناوکش، درفش پرگاماسم، کوره درفش پی کنه، چسنی، پرگاما، گزن، چوب ساو چوکله، روغندان، وز، دوارگیر، گوره گیر، قوتله، چاقو، پواز و گیره کنه.
ساخت گیوه هم‌اکنون در شهرستان ابرکوه در حال حاضر دارای کارگاه مشخصی نیست و بیشتر به صورت خانگی توسط استادکاران کهن‌سال به این حرفه آشنایی دارند یا بعضاً به دوختن گیوه اشتغال دارند انجام می‌پذیرد. البته درگذشته قسمتی از بازارهای سنتی به این حرفه اختصاص داشته و به عنوان بازار گیوه‌دوزان دریک محل اجتماع داشته و متمرکز بوده است.
به منظور جلوگیری از اینکه این صنعت فقط در دکورها و موزه‌ها پیدا نشود، باید برنامه‌ریزی ویژه برای حفظ و احیا آن نظیر برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و خارجی صنایع‌دستی، ایجاد کارگاه‌های آموزشی گیوه‌بافی و حمایت از هنرمندان در این عرصه انجام شود.
گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
انتهای پیام/
نظر شما