میراث‌آریا: آیین‌های عاشورایی که ریشه در باور عمیق مردم به مسائل دینی و مذهبی و عشق و علاقه مردم به خاندان عصمت و طهارت( ع ) و امام سوم شیعیان جهان دارند، در هر نقطه‌ی از استان به شیوه خاصی برگزار می‌شود.
۱۵ آیین عاشورایی استان مرکزی، مرتبط تا کنون محرم، تحت عنوان آیین‌های عاشورایی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
این آثار شامل تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گرکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علم بران تفرش و نخل بران منطقه ترخوران تفرش و همچنین مراسم جغجغه زنی روستای انجدان است.
تعزیه سیار اراک
سابقه تعزیه سیار اراک به زمان تاسیس این شهر یعنی 200 سال قبل برمی گردد که در طول 11 روز اول محرم در بازار سرپوشیده این شهر اجرا می‌شده است.
در این آیین دو گروه تعزیه خوان از دو محله اصلی شهر وارد بازار می‌شدند و برای آنکه صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین دو گروه را چندین پرچم و چلچراغ قرار می‌دادند.
به طور جدی برگزار می‌شد، اما بعد از آن سال به دلیل جلوگیری از عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی تعزیه سیار تا سال ۱۳۴۲ به طور جدی برگزار می‌شد اما بعد از آن سال به دلیل جلوگیری از عزاداری های محرم و شرایط سیاسی حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف شد و پس از پیروزی انقلاب در سالهای ۱۳۶۱ تا ۱۳۵۹ دوباره از سر گرفته شد. اما دوباره متوقف شد و در سالهای اخیر نیز تلاشهایی برای اجرای آن صورت گرفته است.
در اجرای تعزیه سیار، اول نقاره زنان و شترها وارد بازار می‌شوند، بعد از آنان گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان وارد می‌شدند و طول بازار را طی می‌کنند. بازار اراک به دلیل برخورداری از سقف‌های قوس دار قابلیت انعکاس صدا را دارد و مکان مناسبی برای اجرای تعزیه است و گفته می‌شود در گذشته این شهر دارای حسینیه و یا تکیه بزرگ نبوده و بازارحکمِ این مکان را برای مردم و عزاداران ایفا می‌کرده است.
علم‌گردانی روستای هزاوه
علم گردانی از آیین های سنتی و ویژه ماه محرم در استان مرکزی است که از 300 سال پیش از روز اول تا دهم محرمدر روستای هزاوه اراک برگزار می‌شود.
در این مراسم علم به تک تک خانه‌ها رفته و در آن مردم نذورات خود را به علمدار برای کمک به هیأت داده و دستمالی به علم می‌بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند، دستمالی از آن باز می‌کنند و عزاداری و سینه زنی ادامه می‌یابد و علم در «مبارک» آیین مذهبی علم‌گردانی در روز عاشورا با بردن علم به تپه‌ای موسوم به میان سوگ و ماتم، دوباره به امامزاده احمد(ع) هزاوه برگردانده می‌شود.
آیین مذهبی علم گردانی توسط هیأت سادات روستای هزاوه اجرا می‌شود و شروع این رسم بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد(ع) هزاوه در شب اول ماه محرم است.
عزاداران هیأت سادات هزاوه همگی با لباس‌های مشکی و شال‌های سبز در این آیین شرکت می‌کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه زنان عزادار در بین محله‌های روستا به حرکت در می‌آورند.
همچنین، این علم در روزهای اول و دوم محرم در محله طره‌زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب، هفتم محرم در محله‌های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله‌های دیگر روستا به حرکت درمی آید و هنگام علم گردانی هزاوه توسط هیأت سادات، مردم محله‌های مختلف گوسفند و گاو قربانی کرده و به عزاداران این هیأت نذری می‌دهند.
تعزیه روستای وفس
تعزیه خوانی در روستای وفس یکی از رسوم نمایشی، آیینی و مذهبی استان مرکزی است که جاذبه‌ای برای گردشگران مذهبی دارد.
تعزیه روستای وفس با برخورداری از زوایای فرهنگی و مذهبی متعدد و منحصر به فرد به شماره125 در فهرست آثار معنوی کشور قرار گرفته است و این آیین مذهبی با پرده‌های نمایشی متعدد ویژگی‌های نمادین رنگ و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصائب‌امام حسین(ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را نیز روایت می‌کند و در اجرای آن از اشعاری با زبان محلی روستای وفس (زبان تاتی) استفاده می‌شود.
تعزیه خوانی در وفس از سابقه‌ای دیرینه برخوردار است و قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه که در حال حاضر در اختیار است به حدود ۲۳۰ سال قبل باز می‌گردد. بازیگران نقش‌های هنر آیینی تعزیه وفس در طول سال به حرفه دیگری هم اشتغال دارند اما در ایام محرم نقش‌های اولیا و اشقیا را اجرا می‌کنند.
بوده که در خانواده‌ی او نسل به نسل گشته تا به امروز رسیده و در ایام محرم و »آقا خان بیگ «نسخه‌های تعزیه وفس مربوط به صفر در این منطقه اجرا می‌شود.
از گذشته‌های دور تاکنون در وفس فعالیت داشته‌اند که علاوه بر«خیورگ » و «مانداران» دو گروه تعزیه به نام دو محله‌ی وفس تعزیه، آیین‌های عزاداری، زنجیرزنی، سینه زنی و شیون در عزای امام حسین(ع) و یارانش را در میدانگاه دو محله مذکور اجرا می‌کنند.
نخل گردانی در خمین
در خمین مراسم نخل گردانی از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع و تا ظهر همان روز با گرداندن نخل در دو خوانده می‌شود، ادامه می‌یابد و مراسم نخل گردانی تابع قراردادهای «چاله نخل» خیابان اصلی شهر و مکانی قدیمی که از طرف اهالی محلی بوده و حداقل از دوره زندیه تا به حال استمرار داشته است.
در صبح عاشورا نخل از امامزاده شاهزاده ابوطالب به سمت چاله نخل با حضور مردم عزادار و هیأت‌های سینه زنی حرکت داده می‌شود و بعد از عزاداری دوباره به محل اولیه باز گردانده می‌شود.
در شام غریبان نیز مردم خمین شمع به دست به امامزاده ابوطالب می‌روند و تا صبح در کنار نخل به سینه زنی و عزاداری می‌پردازند.
در عصر سومین روز از دهه محرم به نخل پارچه نو پوشانده می‌شود و روز چهارم از این دهه آن را طناب پیچ می‌کنند تا نخل استحکام بیشتری یابد.
شب هفتم دهه اول محرم طره که همان پارچه‌های سبز است به قسمت پایین نخل بسته می‌شود و شب هشتم نیز کتیبه‌های سوزنی که اسامی اهل بیت (ع) و یاران با وفای سیدالشهدا( ع ) داخل آن حک شده است بر روی نخل نصب می‌شود و شب تاسوعا چادر مخصوص نخل کشیده می‌شود و شب عاشورا همه تجهیزات آن کامل می‌شود.
علم برانی در تفرش
آیین کهن علم بران در تفرش دارای سبقه تاریخی بوده و حداقل از دوره قاجار برگزار می‌شود. مراسم علم بران در محله فم شهر تفرش و در محلات کوچک آن انجام می‌شود در محله مذکور سه محله خلچان، ششناو و میان ده صاحب تکیه هستند. در روز اول محرم مردم محل با چند علم سیاه به در خانه‌های صاحب علم رفته و با انجام نوحه و چاوشی خوانی او را دعوت به بیرون آوردن علم می‌کنند. بدین ترتیب تمامی علم‌های یک تکیه از صبح تا حدود ظهر با حضور مردم محله جمع شده و در جایگاه پیش‌بینی شده خود در تکیه جای داده می‌شود.
تعزیه خوانی در تفرش
تفرش نیز یکی از کانون‌های تشیع در مرکز ایران از صدر اسلام تاکنون بوده است و در این شهر مراسم عزاداری با شکلی خاص برگزار می‌شود و با انجام مراسم و آیین‌هایی ویژه همراه است.یکی از آیین‌های محرم در تفرش تعزیه است که ریشه در تاریخ کهن این خطه دارد و در این شهر و روستاهای پیرامون آن تکایایی ساخته شده که هر ساله و با فرا رسیدن ماه محرم در آن‌ها تعزیه با استقبال و اشتیاق خاص از طرف عموم برگزار می‌شود.
در تمامی تکیه‌های محله فم از روز اول محرم تعزیه‌های مرسوم دهه برگزار شده و هر محله( ششناو، خلچان و زاغرم) جداگانه به اجرای این مراسم آیینی می‌پردازند. مردم شهر و مسافرینی که از شهرهای اطراف می‌آیند مخاطبان تعزیه بوده و می‌همان تکایا هستند.
تعزیه در روستای گرکان
روستای گرکان یکی از روستاهای تابعه شهرستان آشتیان است که بیش از 100 سال است که همچنان پابرجاست و در تکیه قدیمی این روستا هرساله همچون دهه اول ماه محرم، وفات حضرت محمد (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت فاطمه ( س ) برگزار می‌شود.
مراسمی که به مناسبت شهادت امام حسین ( ع ) و یارانش در ایام عزاداری این عزیزان برگزار می‌شود از شور و حال خاصی برخوردار است و مردم بسیاری نیز از نقاط مختلف استان مرکزی و کشور به خصوص از تهران برای دیدن تعزیه به گرکان می‌آیند.
در گذشته تعزیه در تکیه‌ای در محل حسینیه برگزار می‌شد و در زمان قاجار این مکان ساخته شد و شیروانی این حسینیه در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی به دست «حاجی محمد علی فرزند حاجی زین العابدین شکوری»به اتمام رسیده است و قبل از آن حسینیه مسقف نبوده است، در وسط حسینیه سکویی بزرگ وجود دارد که سن مخصوص تعزیه خوانی است، مقابل آن مکانی قرار دارد که رختکن تعزیه خوان‌ها است و وسایل تعزیه نیز در آنجا نگهداری می‌شود. در هر روز و مناسبت خاص نسخه‌های مربوط به همان مناسبت ازجمله حجه الوداع، مسلم، طفلان مسلم، حر، حضرت علی اکبر و شهادت امام حسین ( ع ) خوانده می‌شود.
جغجغه زنی انجدان
کیلومتری جنوب شرق شهر اراک واقع است که در این روستا در روزهای ۲۸انجدان یکی از روستاهای تاریخی استان مرکزی در دهم و یازدهم محرم مراسمی بنام جغجغه زنی برگزار می‌شود.
جغجغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که با به هم کوبیدن آن‌ها آهنگ‌های موزون ایجاد می‌شود.
انجدان از دو محله بالا و پایین تشکیل شده و مردم این دو محله با جغجغه زنی به عزاداری می‌پردازند به طوری که یک نفر آواها و نوحه‌های محلی سر داده و جغجغه زن‌ها با هماهنگی خاص جواب می‌دهند. این آیین ریشه در گذشته مردم انجدان داشته و حداقل از دوره قاجار برگزار می‌شود.
نخل گردانی نراق
در نراق نیز که از شهرهای قدیمی استان مرکزی و در حد فاصل دو شهرستان دلیجان و کاشان قرار دارد در روز عاشورا آیینی به نام نخل گردانی برگزار می‌شود. این مراسم از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن دو نخل قدیمی از جایگاه خود شروع و با چرخاندن آن در خیابان امام خمینی(ره) و کوچه های بافت قدیم شهر همراه است و زنان به مانند مردان بدنبال نخل به راه افتاده و در پی آن مویه می‌کنند.
رمضان و سالروز 21 صفر، 28نخل گردانی شهر نراق یکی از مراسم سنتی این شهر است که هرساله در چهار آیین شامل روز عاشورا، شهادت حضرت زهرا (س) انجام می‌شود.
این شهر دارای دو نخل بزرگ و کوچک است و در روز مراسم، جوانان با حضور در کنار نخل‌های شهر با پوشش پارچه‌های مختلف لباس عزا را برتن نخل‌ها می‌پوشانند و با ذکر یا علی و یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را در میدان اصلی شهر می‌آورند.
نخل به مثابه تابوت عزا در بین مردم است و شکل آن به مانند تابوتی تو خالی است که دارای چندین پایه در اطراف و جلو است که در نراق هر پایه از دوران قدیم به نام طائفه‌ای بوده و نسل به نسل به فرزندان آنان رسیده است و به این دلیل هر پایه به نام خانواده یا خاندانی در نراق نام گرفته است.
نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می‌پردازد و هنگامی که مراسم عزاداری شروع می‌شود بعد از آخرین هیات، مردم و کسانی که نخل را همراهی می‌کنند پشت سر هیات عزاداری نخل را بر روی دوش می‌گیرند و آن را پس از گذراندن مسیری تا جلوی در مسجد جامع می‌برند و بعد از یک برنامه یک ساعته عزاداری و سخنرانی دوباره آن را به محل اولیه آن باز می‌گردانند.
نخل گرانی تفرش
یکی از رسوم کهن در شهر تفرش، مراسم نخل‌گردانی است که در روز عاشورا و با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار شده و تابع قراردادهای خاص و از پیش تعیین شده است و آیین نخل گردانی از دوره صفویه تا به حال در این شهر تداوم داشته است.
از آیین‌های مهم روز عاشورا در تفرش به حرکت در آمدن نخل‌ها در محله‌ها و خیابان‌ها و اقامه مراسم عزاداری است که در شب شام غریبان تعزیه بازار شام و مراسم عزاداری در حسینیه‌ها اجرا می‌شود.
علم‌گردانی عزالدین تفرش
علم‌گردانی از جمله سنت‌های دیرینه مردم تفرش است که از دیرباز در این دیار رسم بوده و هر ساله در روز اول محرم، تفرشی‌های مشتاق در سایر شهرها را به خود جذب می‌کند. آئین علم‌گردانی از جمله آیین‌های سنتی و مذهبی مردم تفرش است که در اولین روز از ماه محرم در مناطق مختلف برگزار می‌شود. از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه‌ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر فراز و نوک آن قُبه «علم» ای گنبدی شکل و یا سرپنجه ای از جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد و بیانگر و نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین می شود.
در آخرین شب ماه ذیحجه، خانواده‌هایی که علم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می‌کنند و در روز اول با تجمع هیات‌ها و مردم، این علم‌ها به حسینیه‌ها منتقل می‌شود.
همراه با این علم‌گردانی افرادی زیادی حرکت می‌کنند و فردی علم را نگه داشته، فردی مداحی و مصیبت می‌خواند و بقیه افراد گروه نیز با همراهی و سینه‌زنی، یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می‌کنند.
قربانی کردن و توزیع نذورات و بدرقه عزاداران با اسفند دود، از دیگر برنامه‌هایی است که هنگام علم‌گردانی انجام می‌شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام چرخاندن علم توزیع می‌کند. در سایر روزهای ماه محرم و به خصوص عاشورا تعدادی از علم‌ها در خیابان‌ها همراه با دسته‌های عزاداری به حرکت در می‌آید.
نخل‌گردانی ترخوران تفرش
یکی از مراسم کهن شهر تفرش مراسم نخل‌گردانی است که در روز عاشورا با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار می‌شود و قدمت آن به دوره صفویه می‌رسد.
محسن کریمی دکترای باستان‌شناسی
انتهای پیام/
نظر شما